Với số lượng lên đến hơn 72 triệu phương tiện, trong đó không ít phương tiện có niên hạn sử đã lâu, thậm chí cũ nát. Xã hội hóa công tác kiểm tra khí thải; đặc biệt là việc cho phép các cửa hàng sửa chữa, bảo dưỡng xe gắn máy sẽ góp phần giảm áp lực cho việc kiểm định số lượng mô tô, xe gắn máy, nếu chủ trương này được thông qua.
Kinh nghiệm từ các đô thị đi trước cho thấy, việc này hoàn toàn khả thi.
Đề xuất kiểm soát khí thải mô tô, xe máy tại dự thảo Luật Trật tự an toàn giao thông không phải lần đầu tiên được đặt ra. Trước đó, năm 2010, Chính phủ đã giao Bộ GTVT xây dựng lộ trình cụ thể về kiểm soát khí thải xe máy.
Hai thành phố lớn Hà Nội, TP HCM được giao hoàn thiện mạng lưới cơ sở kiểm định, mục tiêu đến năm 2015 có 80-90% lượng xe máy được kiểm định tiêu chuẩn khí thải. Các bộ ngành cũng được yêu cầu xây dựng phương án phạt người lái xe máy không kiểm định hoặc không đạt tiêu chuẩn khí thải.
Tuy nhiên, từ đó đến nay, việc kiểm soát khí thải xe máy vẫn chưa được triển khai, trong khi số xe máy tại các thành phố lớn tăng nhanh. Năm 2022, toàn quốc đăng ký mới hơn 3,2 triệu môtô, xe máy, nâng tổng số đã đăng ký lên 72 triệu xe.
Tuy vậy, nội dung này được đặt ra lần này tại dự thảo Luật Trật tự an toàn giao thông đường bộ dường như đã có tâm thế khác. Cùng với việc gia tăng mức độ ô nhiễm không khí, mức độ quan tâm của người dân đối với việc kiểm soát khí thải xe máy đã được cải thiện đáng kể. Khảo sát của Live and Learn đã công bố cho thấy là 82 % những người tham gia khảo sát đồng thuận là phải kiểm tra khí thải xe máy.
Bởi vậy, cùng với việc luật hóa quy định bắt buộc kiểm định khí thải xe máy, cũng cần tính tới việc tổ chức mô hình đơn vị thực hiện kiểm định. Với hơn 70 triệu xe máy (tính đến hết năm 2022), Nhà nước thực hiện kiểm định là không thể, trong khi giao các trung tâm đăng kiểm ô tô thực hiện thực hiện cũng không phù hợp.
Kinh nghiệm tại Đài Loan (Trung Quốc), với dân số hơn 23 triệu người, trong khi có đến hơn 21 triệu xe máy, Đài Loan trở thành nơi có lưu lượng xe máy thuộc hàng cao nhất thế giới. Để kiểm soát chất lượng khí thải xe máy, việc kiểm tra được thực hiện tại các trạm kiểm định (gần giống các cửa hàng sửa chữa, bảo dưỡng xe máy của Việt Nam) do Cơ quan bảo vệ môi trường Đài Loan ủy thác. Việc kiểm tra tại chỗ khí thải từ xe mô tô, xe máy do Cục Bảo vệ môi trường địa phương tiến hành.
Ngoài ra, Cơ quan Bảo vệ môi trường Đài Loan còn tiến hành lắp đặt hệ thống đo nhiệt độ của khí thải đối với xe động cơ diesel tại 33 làn đường ở 22 thành phố, quận, huyện trên toàn Đài Loan. Bên cạnh đó, Đài Loan còn áp dụng hệ thống giám sát khí thải tự động được sử dụng để kiểm tra khí thải từ xe ô tô động cơ xăng lưu thông trên đường.
Hệ thống này sẽ sàng lọc những phương tiện giao thông có lượng khí thải vượt mức tiêu chuẩn. Chính quyền cũng khuyến khích người dân thông báo đối với các loại xe ô tô, xe máy có lượng khí thải vượt quá tiêu chuẩn cho phép, gây ô nhiễm môi trường khi tham gia giao thông.
Cùng với các biện pháp kiểm soát chặt chất lượng khí thải xe máy, Đài Loan cũng thực hiện chính sách thu hồi xe cũ, trợ giá mua xe mới, xe sử dụng nhiên liệu sạch hoặc ít tiêu hao nhiên liệu. nhờ vậy, trong 4 năm, từ 2017-2020, chỉ số ô nhiễm không khí của Đài Loan giảm từ 20,7 crogram/m3 xuống còn 15,1 crogram/m3, tiệm cận với tiêu chuẩn thế giới.
Với hơn 72 triệu xe máy, Việt Nam xếp thứ 4 trong danh sách các nước có lượng xe máy nhiều nhất thế giới (sau Ấn Độ, Trung Quốc và Indonesia), trong đó, khoảng 1/2 số lượng xe máy đã sử dụng lâu năm, hoặc xe đã xuống cấp, không đảm bảo điều kiện về an toàn kỹ thuật và là tác nhân chính gây ô nhiễm môi trường.
Với các điểm tương đồng về thói quen sử dụng xe máy, bài học thành công của Đài Loan (Trung Quốc) trong việc kiểm soát khí thải, thu hồi xe máy cũ nát có thể phù hợp trong các hoạt động kiểm soát khí thải phương tiện xe máy tại Việt Nam.
Các tính toán của cơ quan chuyên môn cũng cho thấy, nếu xe máy được bảo dưỡng định kỳ theo khuyến cáo của nhà sản xuất thì có thể giảm tiêu hao nhiên liệu 7%, tiết kiệm 170.000 đồng mỗi năm (tính theo giá xăng năm 2018).
Trong khi đó, mỗi xe máy tốn 120.000 đồng một lần bảo dưỡng và thay thế phụ tùng khí thải, lọc gió. Dự kiến nếu Nhà nước thu phí kiểm định khí thải, mỗi xe tốn 50.000 đồng mỗi năm.
Như vậy, nếu kiểm soát khí thải định kỳ, người dân cơ bản không tốn thêm chi phí, trong khi chất lượng an toàn của phương tiện đảm bảo hơn hẳn và nếu đảm bảo thời gian kiểm tra khí thải xe máy nhanh chóng, người dân sẽ có lý do thuyết phục để đồng thuận, ủng hộ chủ trương này.