Trong khi đó, dân cư tiếp tục tập trung đông đúc vào khu vực nội thành, quá trình "nén" tự phát vẫn tiếp diễn làm gia tăng tình trạng ùn tắc và quá tải, gây nhiều hệ lụy.
Vậy, Hà Nội đang lựa chọn phát triển đô thị theo hướng đô thị nén hay đô thị vệ tinh? Các giải pháp cần quyết liệt thực hiện về quy hoạch giao thông và quy hoạch xây dựng, thiết kế nhà ở ra sao theo mỗi hướng quy hoạch đô thị này?
Theo Quyết định số 1259 của Thủ tướng Chính phủ ban hành năm 2011, Hà Nội được định hướng phát triển với 5 đô thị vệ tinh là Hòa Lạc, Xuân Mai, Phú Xuyên, Sóc Sơn, Sơn Tây. Tuy nhiên, sau hơn 10 năm thực hiện, các đô thị vệ tinh chưa thể hiện được vai trò giãn dân, giảm áp lực cho khu vực trung tâm, trong khi dân số của thành phố Hà Nội đã vượt ngưỡng dự báo hơn 1 triệu dân cư.
Tình trạng ùn tắc giao thông và quá tải hạ tầng xảy ra thường xuyên tại khu vực trung tâm, nhất là vào các khung giờ cao điểm sáng chiều ở trên các tuyến đường xuyên tâm. Trong đó, có 2 luồng giao thông di chuyển chính từ nội thành ra ngoại thành và từ ngoại thành vào nội thành.
KTS Phạm Huy, Nhà sáng lập kiêm CEO của 282 Workshop phân tích, mặc dù một số trường học đã dịch chuyển ra khu vực Hòa Lạc, Gia Lâm, Hưng Yên nhưng phần lớn các giảng viên, nhân viên quản lý vẫn ở trong nội thành nên việc đi lại vẫn bất tiện, nhất là trong điều kiện hạ tầng giao thông hiện nay:
"Tôi thấy đô thị ở Việt Nam, dù là có quy hoạch, dù là định hướng tầm nhìn nhưng thực tế hạ tầng giao thông làm cho định hướng đô thị không rõ ràng. Khi trục giao thông ùn tắc, nhiều người dân ngoại thành đã chuyển dịch chỗ ở vào khu vực nội thành, gây quá tải và là cơ hội cho bất động sản xây dựng trái phép như chúng ta đã chứng kiến những trường hợp cháy vừa rồi".
TS Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch đô thị Việt Nam cho rằng, Hà Nội và Tp.HCM đã có định hướng quy hoạch phát triển cụ thể, nhưng quá trình triển khai thực hiện còn nhiều bất cập, đầu tư hạ tầng kĩ thuật, hạ tầng giao thông chưa đúng theo quy hoạch, nói cách khác, thành phố chưa xác định kế hoạch và lộ trình thực hiện hạ tầng giao thông.
Hiện nay, tỷ lệ đất dành cho giao thông của Hà Nội mới đạt 10%, trong khi theo quy hoạch tỷ lệ này là 20%, quy hoạch các bến bãi đỗ xe còn thiếu. Đối với vấn đề quản lý dân cư cũng còn nhiều tồn tại, TS Đào Ngọc Nghiêm phân tích: "Quản lý dân cư đang gặp khó khăn.Tăng dân số cơ học rất nhiều, nhất là dân số từ các tỉnh vào.Vấn đề đảm bảo hạ tầng xã hội do tăng dân số cơ học như vấn đề trường học, y tế, nhà văn hóa thấp hơn so với yêu cầu rất nhiều".
Theo TS.KTS Trần Minh Tùng, Trưởng Bộ môn Kiến trúc dân dụng, Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội , Hà Nội đang phát triển theo cả 2 hình thức đô thị vệ tinh và đô thị nén ở khu vực trung tâm. Các đô thị vệ tinh mới chỉ mang tính chất “tạm thời” chưa tạo sự gắn bó bởi thiếu cơ sở hạ tầng xã hội, hạ tầng kĩ thuật.
Một số đô thị trên thế giới đã phát triển theo hướng “đô thị nén”, để tránh tình trạng sử dụng quá nhiều nguồn lực đất đai. TS.KTS Trần Minh Tùng cho rằng, đô thị vệ tinh được xem như là giải pháp của tương lai (hay giải pháp dài hạn) còn các đô thị trung tâm được chuyển đổi thành đô thị nén được xem như giải pháp trước mắt hoặc trung hạn:
"Mô hình đô thị nén có những ưu điểm nếu như chúng ta biết cách làm. Tôi nghĩ rằng, Hà Nội bây giờ cũng đang bắt đầu phải phải tự đặt câu hỏi cho mình là có nên quá duy ý chí vào việc phát triển đô thị vệ tinh hay không? hay phát triển đồng thời giữa đô thị vệ tinh kết hợp với phát triển đô thị nén nhằm đảm bảo nhu cầu trước mắt cũng như nhu cầu lâu dài".
KTS Hà Thúy Cầm, chuyên gia đô thị cho rằng, kinh nghiệm của một số đô thị trên thế giới là để có thể thực hiện được di dời dân cư ra khu vực trung tâm thì yếu tố quan trọng hàng đầu là xây dựng hệ thống giao thông đi lại thuận tiện giữa khu vực trung tâm và khu vực vệ tinh, đồng thời phát triển các dịch vụ, tiện ích ở khu vực đô thị vệ tinh. Có như vậy, người dân khi di chuyển nơi cư trú mới có thể ổn định được cuộc sống.
KTS Hà Thúy Cầm cho rằng để có thể giảm bớt áp lực về hạ tầng, dân cư cho các đô thị trung tâm Hà Nội, TP.HCM, chính quyền đô thị cần lưu ý: "Thực hiện chủ trương dời dân ra phía ngoài khu trung tâm thành phố phải tính từ 10 - 20 năm. Chính phủ đang tiến hành rà soát lại một số dự án quy hoạch về giao thông và mở các tuyến giao thông mới là đúng hướng. Áp dụng định hướng quy hoạch như của nước ngoài, mở ra một số tuyến đường đi lại thuận lợi, người dân có cuộc sống tốt hơn. Từ đó, việc đưa dân cư ra ngoài mới thực hiện được".
Mặc dù đô thị vệ tinh phụ thuộc vào “đô thị mẹ” (đô thị trung tâm) nhưng nó vẫn phải là một thực thể hoàn chỉnh, cần phải đảm bảo các yếu tố giống như đô thị bình thường để phát triển. Bao gồm các hoạt động giao lưu buôn bán của người dân với nhau và các hoạt động quản trị, quản lý của chính quyền đô thị đó.
Một số chuyên gia cho rằng, muốn thu hút dân cư ra các đô thị vệ tinh, chính quyền các đô thị cần sự quyết tâm cao, đầu tư nhiều nguồn lực để xây dựng cơ sở hạ tầng giao thông, hạ tầng xã hội với các dịch vụ y tế, thương mại, giải trí và việc làm. Chỉ khi nhu cầu của người dân được đảm bảo, người dân mới sẵn sàng di chuyển nơi cư trú của mình đến các đô thị vệ tinh.
Việc phát triển đô thị vệ tinh đã được đặt ra từ lâu, song việc đầu tư hệ thống hạ tầng kỹ thuật còn chậm và yếu. Điều này bắt nguồn từ việc thiếu định hướng phát triển quy quy hoạch dân cư, chậm thực hiện di dời trụ sở các Bộ, ngành, cơ sở giáo dục, bệnh viện, trong khi các đô thị vệ tinh chưa trở thành lựa chọn của người dân khi nghĩ đến việc “an cư, lạc nghiệp”.
Góc nhìn của VOV Giao thông: Cần xác định rõ định hướng phát triển đô thị.
Theo thống kê, mỗi năm, dân số Hà Nội tăng thêm khoảng 200 nghìn người, trong khi đó, tốc độ phát triển kết cấu hạ tầng đồng bộ chỉ tăng khoảng 3%/năm. Cùng với đó là nhu cầu về nhà ở gia tăng nhanh chóng.
Báo cáo thị trường của Batdongsan.com.vn trong tháng 1/2023 cho thấy, loại hình căn hộ chung cư thu hút lượng quan tâm lớn ở cả hoạt động bán và cho thuê. Tính trung bình toàn quốc, nhu cầu tìm mua chung cư tăng 64%, nhu cầu thuê tăng 139%. Riêng tại Hà Nội, lượt tìm mua tăng 57% và tìm thuê tăng 112% so với cùng kỳ năm trước.
Khi nhu cầu nhà ở gia tăng, trong khi giá nhà thương mại cao hơn khoảng 20 lần so với thu nhập bình quân đầu người hàng năm, khiến người lao động ngày càng khó sở hữu nhà ở; cùng với đó, khả năng tiếp cận của người thu nhập thấp với nhà ở xã hội không được đáp ứng, khiến chung cư ni trở thành lựa chọn khả dĩ, dù người mua biết trước những rủi ro về mặt an toàn.
Đây là một trong những hệ quả của việc thực hiện thực hiện Quyết định số 1259 của Thủ tướng Chính phủ ban hành năm 2011 chưa thực sự hiệu quả, khu vực đô thị trung tâm bị chất thêm các tổ hợp công trình nhà ở cao tầng, văn phòng thương mại dịch vụ với quy mô dân số cực lớn, gây quá tải cho hệ thống hạ tầng đô thị, tạo ra một vòng luẩn quẩn mới.
Trong khi đó, các đô thị vệ tinh xung quanh Hà Nội như: Miếu Môn, Hòa Lạc, Xuân Mai, Sơn Tây… chưa thể hiện được vai trò giãn dân, góp phần giảm hạ tầng cho khu vực trung tâm.
Bởi vậy, đã đến lúc Hà Nội cần xác định rõ định hướng phát triển đô thị, từ đó lập ra và thực hiện quy hoạch giao thông, quy hoạch dân cư. Trong đó, việc thực hiện di dời trụ sở các bộ ngành, các trường đại học, các cơ sở công nghiệp cần được thực hiện một cách quyết liệt.
Đi cùng với việc di dời trụ sở mới là việc thu hồi trụ sở cũ. Chỉ khi thực hiện quyết liệt và có chế tài xử lý nghiêm khắc, mục tiêu di dời trụ sở các Bộ, ngành, các cơ sở giáo dục, cơ sở công nghiệp ra khỏi khu vực đô thị trung tâm mới thực hiện được.
Cùng với đó là việc giám sát việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất là trụ sở các Bộ, ngành, cơ sở giáo dục…, trong đó ưu tiên chuyển đổi phục vụ phát triển hệ thống hạ tầng xã hội, hạ tầng kỹ thuật trong nội đô.
Về lâu dài, tại các đô thị vệ tinh, phải nhanh chóng thực hiện quy hoạch phân khu, trong đó, giao thông phải “đi trước mở đường”, cùng với đó là xây dựng cơ sở hạ tầng xã hội, trường học, y tế đẩy mạnh các hoạt động giao thương, kinh doanh, buôn bán, các dịch vụ giải trí… để thu hút người dân lựa chọn di chuyển nơi cư trú của mình ra các đô thị vệ tinh.
Chỉ khi đô thị vệ tinh chứng nh được sức hút, mới mong người dân thay đổi thói quen lựa chọn nơi ở, chỗ làm việc, qua đó giảm dần tình trạng gia tăng dân số tại khu vực đô thị trung tâm, để lại nhiều hệ lụy như thời gian qua.