Tháo điểm nghẽn mang tên “mặt bằng” cho đường sắt cao tốc Bắc - Nam

Khơi thông được điểm nghẽn này không chỉ có ý nghĩa với bản thân dự án  đường sắt cao tốc Bắc - Nam, mà còn mở ra gợi ý giải pháp rất quan trọng cho hàng loạt các dự án đầu tư công, phát triển hạ tầng trong thời gian tới.

Tách GPMB đường sắt cao tốc Bắc - Nam thành dự án độc lập có ý nghĩa ra sao?

Một trong những nút thắt lớn nhất khiến các dự án đầu tư công, đặc biệt là dự án xây lắp, hạ tầng giao thông tại Việt Nam chậm tiến độ kéo dài là công tác giải phóng mặt bằng (GPMB). Thực tế cho thấy, dù nguồn vốn đã được bố trí, thiết kế kỹ thuật sẵn sàng, nhà thầu có thể thi công, nhưng chưa có mặt bằng sạch, toàn bộ dự án vẫn phải “nằm chờ”.

Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, khoảng70% dự án chậm tiến độ do vướng công tác GPMB, trong đó có những dự án rất lớn, tác động xã hội đến nhiều tỉnh, thành. Chẳng hạn, hàng loạt dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2021 - 2025 như, dự án cao tốc Khánh Hòa - Buôn Ma Thuột, Vạn Ninh - Cam Lộ, hay đoạn qua tỉnh Bình Thuận, Đồng Nai đã từng đối mặt nguy cơ trượt tiến độ do chưa hoàn tất mặt bằng dù vốn đã sẵn sàng, nhà thầu đã trúng tuyển.

Bởi vậy, nhiều chuyên gia và chính quyền địa phương đã kiến nghị tách riêng phần GPMB thành dự án độc lập. Cách làm này giúp rõ trách nhiệm, tăng tính chủ động cho địa phương. Khi được giao làm chủ đầu tư dự án GPMB, chính quyền địa phương sẽ có cơ sở pháp lý và tài chính để triển khai ngay công tác kiểm kê, chi trả, xây dựng khu tái định cư… thay vì chờ đợi cả dự án lớn được phê duyệt, cắm, bàn giao mốc và bố trí vốn.

Thực tế, nhiều địa phương đã áp dụng cơ chế này một cách linh hoạt và cho thấy hiệu quả tích cực. Điển hình như tại Hà Nội, công tác GPMB cho dự án Vành đai 4 được triển khai độc lập và sớm hơn so với dự án xây lắp, nhờ đó nhiều đoạn tuyến đã được thi công ngay khi nhà thầu huy động đủ nhân lực và máy móc. Tương tự, TP.HCM khi triển khai Vành đai 3 cũng tách phần GPMB, giúp địa phương chủ động bố trí hơn 70% mặt bằng trước thời hạn. Một số dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông cũng rút ngắn thời gian GPMB xuống còn 2 năm, thay vì 5-7 năm như trước đó.

Ở nhiều quốc gia, công tác chuẩn bị mặt bằng luôn được tách khỏi phần xây lắp như một dự án chức năng độc lập. Chẳng hạn, tại Nhật Bản, khi triển khai các tuyến đường cao tốc xuyên vùng đô thị như Shuto Expressway, luôn có giai đoạn riêng cho công tác GPMB và tái định cư, với sự điều phối từ chính quyền địa phương trước khi bàn giao mặt bằng cho nhà thầu quốc gia. Tại Hàn Quốc, chính quyền địa phương cũng chịu trách nhiệm giải quyết mặt bằng và bàn giao cho nhà thầu trung ương chỉ khi đã hoàn tất 100%. Điều này đảm bảo không xảy ra tình trạng thi công “xôi đỗ” hay chậm trễ dây chuyền.

Do đó, để việc tách dự án GPMB thực sự phát huy hiệu quả, cần một hành lang pháp lý đầy đủ, rõ ràng. Trước mắt, cần xem xét bổ sung quy định cho phép tách dự án GPMB thành một dự án thành phần độc lập trong các dự án đầu tư công có quy mô lớn. Luật Đầu tư công sửa đổi cần quy định cụ thể về thẩm quyền, cách thức phê duyệt, bố trí vốn, điều phối giữa dự án GPMB và dự án xây lắp. Ngoài ra, cơ chế phối hợp giữa trung ương và địa phương cũng cần được chuẩn hóa, với sự phân cấp rõ ràng.

Cũng cần nhấn mạnh, tách dự án GPMB không chỉ là biện pháp kỹ thuật mà còn là thông điệp về phân cấp, tăng cường trách nhiệm cho chính quyền địa phương. Khi chủ động về mặt bằng, địa phương sẽ gắn trách nhiệm với sự thành bại của dự án trên địa bàn mình, thay vì phụ thuộc vào bộ, ngành trung ương hoặc nhà đầu tư.

Tách công tác GPMB thành một dự án riêng là bước đi cần thiết trong cải cách quản lý đầu tư công, phù hợp với thực tiễn thi công các dự án hạ tầng hiện nay. Cơ chế này không chỉ giúp đẩy nhanh tiến độ, giảm rủi ro chậm trễ dây chuyền mà còn là giải pháp tăng cường trách nhiệm, phân rõ vai trò giữa các cấp quản lý. Để điều này trở thành thực tiễn phổ biến và hiệu quả, cần được thể chế hóa bằng quy định pháp luật cụ thể, cần sự quyết liệt trong hành động của cả hệ thống chính trị - từ trung ương đến địa phương. Khi điểm nghẽn về mặt bằng được tháo gỡ, sẽ góp phần đáng kể nâng cao hiệu quả đầu tư công, giảm thiểu lãng phí và rút ngắn thời gian thực hiện các dự án trọng điểm quốc gia./.