Tai nạn đường sắt, bi kịch từ sự bất cẩn?
Chỉ trong nửa đầu năm 2025, cả nước ghi nhận hàng loạt vụ tai nạn đường sắt nghiêm trọng, cướp đi sinh mạng của nhiều người.
Nhất là trong bối cảnh, đất nước đang tập trung các nguồn lực, tháo gỡ mọi khó khăn vướng mắc để tạo đột phá trong đầu tư xây dựng hạ tầng giao thông.
Vậy, vì sao cần tách công tác giải phóng mặt bằng ra khỏi dự án đầu tư tổng thể? Điều này có ý nghĩa ra sao với các “siêu” dự án như đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam?
Ảnh minh họa: Googe Studio
Ủng hộ và mong chờ dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam song nhiều người dân Thủ đô bày tỏ băn khoăn, những năm qua, có tình trạng, việc giải phóng mặt bằng kéo dài nhiều năm khiến không ít dự án lớn khi triển khai bị chậm trễ:
"Cái này từ trước đến giờ mình chưa làm bao giờ nên cần nghiên cứu kỹ càng để triển khai không bị vướng mắc vì thực tế cho thấy nhiều công trình của ta vì một đoạn giải phóng mặt bằng mà bị chậm tiến độ".
"Bà con mong muốn dự án sớm được đưa vào sử dụng bởi với quy mô lớn, tốc độ tàu cao sẽ cải thiện rất nhiều hoạt động đi lại, giao thông và tôi nghĩ Nhà nước sẽ có giải pháp để hạn chế việc chậm tiến độ".
"Tôi rất mong muốn dự án sẽ được cải thiện các khâu về giải phóng mặt bằng, đảm bảo nguồn vốn ổn định, ứng dụng các công nghệ hiện đại trong thi công để làm sao sớm đưa dự án triển khai".
Theo ông Chu Văn Tuân, Phó giám đốc Ban Quản lý dự án đường sắt, Bộ Xây dựng, một trong những nút thắt ảnh hưởng đến tiến độ các dự án xây dựng, giao thông là công tác giải phóng mặt bằng. Đối với Dự án đường sắt tốc độ cao, đây là dự án có quy mô rất lớn, phạm vi trải dài qua 20 tỉnh, thành phố, nhu cầu sử dụng đất ước tính khoảng 11 nghìn ha và số dân tái định cư khoảng 121 nghìn người - một thách thức rất lớn đối với công tác giải phóng mặt bằng.
Bởi thế, theo ông Chu Văn Tuân, việc tách công tác giải phóng mặt bằng thành dự án riêng sẽ góp phần rất quan trọng thúc đẩy tiến độ giải phóng mặt bằng, tái định cư tại địa phương:
"Hiện nay 20 địa phương đã triển khai thành lập Ban Chỉ đạo và xây dựng kế hoạch để triển khai. Theo chỉ đạo của Chính phủ, các địa phương đã bắt tay vào cuộc. Hy vọng rằng với sự chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ và phối hợp chặt chẽ của các địa phương thì công tác giải phóng mặt bằng cho dự án đường sắt rất lớn này sẽ đáp ứng được tiến độ yêu cầu"
Trao đổi với phóng viên VOVGT, Thứ trưởng Bộ Xây dựng Nguyễn Danh Huy khẳng định, trước đây, theo quy định pháp luật, phải phê duyệt dự án xong thì mới xác định được phạm vi giải phóng mặt bằng, cắm mốc bàn giao cho địa phương, sau đó địa phương mới triển khai thực hiện. Do đó, khoảng 70% nguyên nhân dẫn đến tình trạng chậm tiến độ các dự án là do công tác giải phóng mặt bằng. Trên cơ sở đánh giá một cách toàn diện tất cả lĩnh vực, gần đây, Chính phủ đã trình cấp có thẩm quyền phê duyệt nhiều Nghị quyết cho phép triển khai công tác giải phóng mặt bằng sớm của các dự án, trong đó, có dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam:
"Chúng ta hình dung thế này thôi: cứ chậm một năm thì riêng cái lạm phát không thôi, thì chi phí vốn của các dự án đã đội lên, các nhà thầu đã tổn thất ghê gớm, máy móc, thiết bị con người phải chờ đợi. Chúng ta, đặc biệt tổn thất đối với các nhà thầu nước ngoài vì thời gian dừng chờ của họ. Giải phóng mặt bằng nhanh nhất trước đây là 5 năm đến 7 năm, bây giờ cao tốc Bắc- Nam phía Đông giảm xuống còn 2 năm. Lợi ích mang lại kinh khủng lắm".
Ảnh minh họa
Đồng tình nhận định này, TS. Phan Lê Bình, Trưởng đại diện văn phòng tư vấn OCG Nhật Bản tại Việt Nam cho rằng, công tác giải phóng mặt bằng được bóc tách riêng sẽ mang lại nhiều lợi ích cho cả Trung ương và địa phương:
"Tạo điều kiện sớm triển khai công tác giải phóng mặt bằng, giúp đẩy nhanh tiến độ thực hiện, tiết kiệm thời gian, bảo đảm nguồn lực, tránh phát sinh chi phí do dự án bị chậm trễ. Tạo điều kiện để sớm bố trí kế hoạch vốn đầu tư công thực hiện công tác giải phóng mặt bằng, không phải chờ đến khi phê duyệt quyết định đầu tư dự án tổng thể".
PGS.TS Nguyễn Hồng Thái, Phó Chủ tịch Hội Kinh tế Đường sắt cho hay, qua nghiên cứu thực tế cho thấy, để đảm bảo tiến độ giải phóng mặt bằng, nguyên tắc chung là nên giao quyền cho các địa phương:
"Tất cả các dự án chạy qua các địa phương thì Trung ương sẽ thông báo cho các địa phương và chuyển luôn tiền cho các địa phương để người ta quản lý và tự giải phóng mặt bằng. Người ta chỉ cần đến đúng ngày giờ đó giải phóng mặt bằng sạch thì thứ nhất là chủ động; thứ hai cái đấy phải có sự vào cuộc của các địa phương thì mới nhanh và đảm bảo tiến độ; thứ ba là giảm rủi ro cho các nhà đầu tư"
Chuyên gia kinh tế Lê Duy Bình đánh giá, chủ trương này sẽ giúp đẩy nhanh tốc độ giải ngân nguồn vốn đầu tư công, không chỉ đối với dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam và với cả những dự án về sau:
"Khó khăn về giải phóng mặt bằng luôn luôn là khó khăn lớn trong quá trình giải ngân nguồn vốn đầu tư công, nhìn một cách tổng thể thì nó sẽ giúp giải ngân nguồn vốn đầu tư công tốt hơn. Chúng ta lấy ví dụ là dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam nhưng nếu chúng ta áp dụng cho tất cả các dự án khác thì cũng sẽ nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn từ ngân sách, đặc biệt là ngân sách chi cho phát triển".
Ảnh minh họa: ChatGPT
Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam là dự án hạ tầng có ý nghĩa đặc biệt, giúp kết nối vùng, mở ra không gian phát triển mới, tạo tiền đề và nền tảng về hạ tầng cho phát triển đất nước dài hạn. Tuy nhiên, như nhiều dự án lớn trước đó, một trong những khó khăn nhất được xác định là công tác công tác giải phóng mặt bằng.
Khơi thông được điểm nghẽn này không chỉ có ý nghĩa với bản thân dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam, mà còn mở ra gợi ý giải pháp rất quan trọng cho hàng loạt các dự án đầu tư công, phát triển hạ tầng trong thời gian tới.
Đây cũng là góc nhìn của VOV Giao thông: "Tháo điểm nghẽn mang tên “mặt bằng”.
Một trong những nút thắt lớn nhất khiến các dự án đầu tư công, đặc biệt là dự án xây lắp, hạ tầng giao thông tại Việt Nam chậm tiến độ kéo dài là công tác giải phóng mặt bằng (GPMB). Thực tế cho thấy, dù nguồn vốn đã được bố trí, thiết kế kỹ thuật sẵn sàng, nhà thầu có thể thi công, nhưng chưa có mặt bằng sạch, toàn bộ dự án vẫn phải “nằm chờ”.
Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, khoảng 70% dự án chậm tiến độ do vướng công tác GPMB, trong đó có những dự án rất lớn, tác động xã hội đến nhiều tỉnh, thành. Chẳng hạn, hàng loạt dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông giai đoạn 2021 - 2025 như, dự án cao tốc Khánh Hòa - Buôn Ma Thuột, Vạn Ninh - Cam Lộ, hay đoạn qua tỉnh Bình Thuận, Đồng Nai đã từng đối mặt nguy cơ trượt tiến độ do chưa hoàn tất mặt bằng dù vốn đã sẵn sàng, nhà thầu đã trúng tuyển.
Bởi vậy, nhiều chuyên gia và chính quyền địa phương đã kiến nghị tách riêng phần GPMB thành dự án độc lập. Cách làm này giúp rõ trách nhiệm, tăng tính chủ động cho địa phương. Khi được giao làm chủ đầu tư dự án GPMB, chính quyền địa phương sẽ có cơ sở pháp lý và tài chính để triển khai ngay công tác kiểm kê, chi trả, xây dựng khu tái định cư… thay vì chờ đợi cả dự án lớn được phê duyệt, cắm, bàn giao mốc và bố trí vốn.
Thực tế, nhiều địa phương đã áp dụng cơ chế này một cách linh hoạt và cho thấy hiệu quả tích cực. Điển hình như tại Hà Nội, công tác GPMB cho dự án Vành đai 4 được triển khai độc lập và sớm hơn so với dự án xây lắp, nhờ đó nhiều đoạn tuyến đã được thi công ngay khi nhà thầu huy động đủ nhân lực và máy móc.
Tương tự, TP.HCM khi triển khai Vành đai 3 cũng tách phần GPMB, giúp địa phương chủ động bố trí hơn 70% mặt bằng trước thời hạn. Một số dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông cũng rút ngắn thời gian GPMB xuống còn 2 năm, thay vì 5-7 năm như trước đó.
Ở nhiều quốc gia, công tác chuẩn bị mặt bằng luôn được tách khỏi phần xây lắp như một dự án chức năng độc lập. Chẳng hạn, tại Nhật Bản, khi triển khai các tuyến đường cao tốc xuyên vùng đô thị như Shuto Expressway, luôn có giai đoạn riêng cho công tác GPMB và tái định cư, với sự điều phối từ chính quyền địa phương trước khi bàn giao mặt bằng cho nhà thầu quốc gia. Tại Hàn Quốc, chính quyền địa phương cũng chịu trách nhiệm giải quyết mặt bằng và bàn giao cho nhà thầu trung ương chỉ khi đã hoàn tất 100%. Điều này đảm bảo không xảy ra tình trạng thi công “xôi đỗ” hay chậm trễ dây chuyền.
Do đó, để việc tách dự án GPMB thực sự phát huy hiệu quả, cần một hành lang pháp lý đầy đủ, rõ ràng. Trước mắt, cần xem xét bổ sung quy định cho phép tách dự án GPMB thành một dự án thành phần độc lập trong các dự án đầu tư công có quy mô lớn. Luật Đầu tư công sửa đổi cần quy định cụ thể về thẩm quyền, cách thức phê duyệt, bố trí vốn, điều phối giữa dự án GPMB và dự án xây lắp. Ngoài ra, cơ chế phối hợp giữa trung ương và địa phương cũng cần được chuẩn hóa, với sự phân cấp rõ ràng.
Cũng cần nhấn mạnh, tách dự án GPMB không chỉ là biện pháp kỹ thuật mà còn là thông điệp về phân cấp, tăng cường trách nhiệm cho chính quyền địa phương. Khi chủ động về mặt bằng, địa phương sẽ gắn trách nhiệm với sự thành bại của dự án trên địa bàn mình, thay vì phụ thuộc vào bộ, ngành trung ương hoặc nhà đầu tư.
Tách công tác GPMB thành một dự án riêng là bước đi cần thiết trong cải cách quản lý đầu tư công, phù hợp với thực tiễn thi công các dự án hạ tầng hiện nay. Cơ chế này không chỉ giúp đẩy nhanh tiến độ, giảm rủi ro chậm trễ dây chuyền mà còn là giải pháp tăng cường trách nhiệm, phân rõ vai trò giữa các cấp quản lý.
Để điều này trở thành thực tiễn phổ biến và hiệu quả, cần được thể chế hóa bằng quy định pháp luật cụ thể, cần sự quyết liệt trong hành động của cả hệ thống chính trị - từ trung ương đến địa phương. Khi điểm nghẽn về mặt bằng được tháo gỡ, sẽ góp phần đáng kể nâng cao hiệu quả đầu tư công, giảm thiểu lãng phí và rút ngắn thời gian thực hiện các dự án trọng điểm quốc gia./.
