Chợ than Đất Mũi

Cũng chính làng nghề này đã tự khắc hình thành nên cái chợ chuyên bán than. Tại ba “vương quốc vàng đen” lớn nhất ĐBSCL là xã Tân Ân Tây (huyện Ngọc Hiển) và xã Tam Giang (huyện Năm căn) và xã Khánh Thuận (huyện huyện U Minh) có hẳn cái chợ được gọi là “chợ than”.

Nói là chợ nhưng thực chất là những hộ sản xuất với những nhà kho chứa đầy than thành phẩm dùng để giao dịch, cung ứng hàng cho các thương lái từ vùng thượng lui xuống bổ hàng và là nơi tập kết gỗ rừng rộng lớn dùng để hầm than.

Ông Lê Phước Thân, xã viên thuộc HTX chế biến than Tân Phát, xã Tân Ân Tây, huyện Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau cho biết: “Mình đấu thầu khu vực trong lâm phần đó thành công cái mình đưa người vô khai thác gỗ, sau đó chặt ra mỗi khúc dài khoảng 4 tấc, đưa vô lò đốt. Tùy loại đốt 1 tháng hoặc 20 ngày. Từ ngày vô đến có than là mất 2 tháng, củi tốt ra 15 tấn than là nhiều, ít nhất là 11 tấn, thu nhập mỗi ngày 300 ngàn đó”.

Theo ông Lê Phước Thân thì trước khi nói về chợ than Đất Mũi cũng nên nhắc đến những năm tháng ra đời của xóm lò Đất Mũi. Trước năm 1945, toàn tỉnh Cà Mau có hơn 700 lò hầm than, sản lượng hơn 60.000 tấn/năm. Thuở ấy, rừng ở Cà Mau còn hoang vu và bạt ngàn, người mưu sinh bằng nghề này chỉ cần vào rừng đốn cây đem hầm là có than để bán.

Có lẽ vậy mà từ những năm 1950 đến 1960, nghề hầm than phát triển rầm rộ, có lúc, chỉ tính trong vùng U Minh đã có hơn 300 lò hầm than, chưa kể hàng trăm hộ dân khác hầm than nhỏ lẻ tại nhà. Gỗ để hầm than rất đa dạng, hầu hết là các loài cây gỗ sống trong rừng ngập mặn như: đước, vẹt, dà, cóc, tràm... Đây là những loại gỗ cho than có độ cháy lâu và tạo nhiệt cao hơn các loại gỗ khác nên được nhiều người ưa chuộng. Sau đó nghề hầm than bắt đầu nở dần ở Ngọc Hiển và Năm Căn.

“Hồi nào tới giờ mình gắn bó với rừng nên mình yêu nghề này lắm và tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương. UBND huyện khuyến khích mình có công ăn việc làm nên mình cũng thấy mình có một phần lợi nhuận trong này nên cứ vậy mà làm”, ông Thân nói.

Ngày nay, người dân không được phép tự ý vào rừng để đốn củi nhằm bảo vệ rừng và tránh tình trạng cháy rừng. Do vậy, các hộ hầm than phải đặt mua gỗ nguyên liệu từ các nơi được phép khai thác với giá 3.000-5.000 đồng/cây tràm. Tràm sau khi mua về lột sạch vỏ, cắt thành từng khúc đều nhau, chất đứng thành đống như hình nón lá sao cho khít với nhau.

Sau đó dùng vỏ tràm, cỏ rác quanh nhà đắp lên, um từ 3 đến 4 ngày thì mới chín than. Người đốt phải theo dõi lò than suốt ngày đêm để tránh lò bị tắt hoặc mưa gió, cháy lan. Người hầm than lâu năm chỉ cần ngửi mùi khói hoặc nhìn màu sắc của lửa là có thể biết được than đã chín hay chưa.

Than khi đã đủ lửa sẽ được đắp lên bằng một lớp bùn, sao cho kín khí, để cho than tự tắt và nguội dần. Than khi đã nguội sẽ được mở lò lấy ra và chọn lọc, lấy những loại đã thực sự chín, còn những cây tha “non” chưa đủ lửa thì chừa lại để lần hầm sau.

Gần 1 thế kỷ qua, cách thức hầm than ở Cà Mau vẫn không có gì thay đổi và có 2 mô hình chủ yếu: Hầm than không có lò cố định (chất củi trước sau đó mới đắp lò để hầm) và xây lò trước rồi chất củi vào.

Ông Nguyễn Văn Nghĩa ở ấp Nhà Hội, xã Tam Giang, huyện Năm Căn, tỉnh Cà Mau cho biết cực nhọc của cái nghề luyện “vàng đen”: "Than rất khó làm chứ không phải dễ, lời lỗ do kỹ thuật của mình. Ngoài mắt nhìn thì mũi phải ngửi, ngửi mùi khói và nhìn màu khói để biết khói có hư hay không. Nếu vận dụng được 2 cơ quan này thì làm thành công, mà thành công thì lợi nhuận cao lắm”.

Trung bình một mẻ than phải đốt khoảng 0,5m3 gỗ tràm (tương đương khoảng 3-4 triệu đồng), sau 3 ngày un sẽ cho ra từ 10 đến 15 bao than, mỗi bao khoảng 20-30kg. Với giá bán than tràm hiện nay từ 10.000 đến 15.000 đồng/kg, sau khi trừ các chi phí, người hầm than có thể lãi 500.000-800.000 đồng/mẻ than. Thương lái đến tận nhà thu mua, sau đó chuyển đi bán ở nhiều nơi như: Sóc Trăng, Bạc Liêu, Kiên Giang, TP.HCM, thậm chí tận Bà Rịa – Vũng tàu.

Đất Mũi có hai loại than trứ danh là than đước và than tràm. Riêng than đước đã có mặt hầu hết ở nhiều tỉnh, thành cả nước. Than đước Cà Mau nổi tiếng nhờ chất lượng vượt trội so với các loại than khácm than cháy lâu hơn, nhiệt lượng cao hơn, được khách hàng ưa chuộng sử dụng trong các nhà hàng, quán nướng. Mỗi kg than đước được sản xuất từ khoảng 5kg gỗ đước thô.

Ông Nguyễn Thanh Bình – GĐ HTX chế biến than 2/9, xã Tam Giang, huyện Năm Căn bộc bạch: “HTX có trên 31 cái lò với 17 thành viên, nếu hoạt động hết công suất thì mỗi tháng đốt 800 xe củi và ra 80 tấn than. Ở đây củi thu mua tận thu cành nhánh, gốc… nên bán giá rẻ lắm”.

Chợ than Đất Mũi giao dịch quanh năm, sau một mẻ than ra lò để ngụi thì chủ nhà đóng gói 1 bọc 5kg. Mỗi ghe xuống chở hàng từ vài trăm kg đến cả tấn than rồi ngược ra chợ Năm Căn phân phối hàng. Đông ken nhất là những tháng gần Tết, nhu cầu tiêu thụ than rất lớn nên các lò um than nhả khói liên tục, mấy bến sông quê cũng tấp nập tàu bè ngược xuôi ghé lại mua than.

“Chợ than” đã tạo công ăn việc làm cho hàng trăm lao động địa phương, từ nhóm thanh niên cường tráng đi đốn củi trong rừng, đến chưa củi, vác củi đến các chị chất củi vô lò và ra lò than.

Chị Đặng Kim Thủy, người lao động làm trong nghề hầm than tại xã Tân Ân Tây, huyện Ngọc Hiển cho biết: “Một lò tới mười mấy tấn, làm liên tiếp 3 ngày mới xong, mỗi ngày bắt đầu làm từ 6h sáng đến 5h chiều được 300.000 đồng. Làm nghề này nóng lắm nhưng riết thành quen”.

Trong những năm gần đây, với sự hỗ trợ của chính quyền và các tổ chức địa phương, nghề hầm than đước dần được khôi phục và phát triển theo hướng bền vững hơn. Các cơ sở hầm than ngày nay hoạt động quy củ, tuân thủ các quy định về bảo vệ rừng và khai thác tài nguyên hợp lý. Nhờ đó, than đước Cà Mau không chỉ được tiêu thụ trong tỉnh mà còn được xuất khẩu sang các tỉnh lân cận như Đồng Nai, Bình Thuận, thậm chí vươn ra thị trường quốc tế.

Than đước Cà Mau không chỉ là sản phẩm thương mại mà còn là biểu tượng của sự bền bỉ, của sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên nơi vùng đất ngập mặn. Hơn trăm năm qua, ngọn lửa từ những lò than đước vẫn bền bỉ cháy, thắp sáng cuộc sống của biết bao thế hệ người dân Cà Mau. Mưu sinh dưới tán rừng đã làm thay đổi cuộc sống của nhiều hộ dân tại tỉnh Cà Mau.

Họ đều là những hộ dân không đất sản xuất, đất ở, tứ xứ về đây lập nghiệp và gọi nhau là anh em, giúp đỡ, nương tựa nhau cùng phát triển, cùng nhau xây dựng nên thương hiệu than đước của vùng đất cực Nam.

Sự phát triển kinh tế thị trường, đời sống người dân từng bước được nâng lên, đa số các gia đình sử dụng bếp gas, bếp điện thay thế cho bếp than, bếp củi. Dù vậy, ở Đất Mũi vẫn còn nhiều hộ dân bám trụ với nghề làm “vàng đen” vì cuộc mưu sinh hoặc vì muốn níu giữ làn khói thân thương bên hàng tràm, hàng đước.