Tây Hồ bát cảnh - Danh thắng Thăng Long xưa

Để hiểu rõ hơn về ý nghĩa, giá trị văn hóa và câu chuyện đằng sau mỗi cảnh đẹp ấy, chúng ta sẽ trò chuyện cùng TS Nguyễn Hoàng Điệp – Tổng Thư ký của công trình biên soạn bộ sách Tổng tập nghìn năm văn hiến Thăng Long.

Chợ Đồng Xuân biểu tượng phố cổ Hà Nội

Ẩm thực Giang Biên

Diện mạo mới phố ẩm thực Tống Duy Tân

Chả cá Hà Nội

PV: Ông có thể giới thiệu khái quát về ‘Tây Hồ bát cảnh’ và ý nghĩa của tám cảnh đẹp này trong văn hóa và lịch sử Thăng Long xưa được không?

TS Nguyễn Hoàng Điệp: Nói về Hồ Tây, đây là một danh thắng tuyệt vời của đất Thăng Long nghìn năm văn vật. Hồ Tây, ngược dòng lịch sử, là một vụng xoáy của sông Hồng. Theo khảo cổ địa chất học, nó đã hình thành từ thế kỷ Đệ Tam, cách đây khoảng 66 triệu năm. Hồ Tây là một danh thắng đẹp, nên ngày xưa nơi đây có tám cảnh đẹp, gọi là Bát Cảnh Tây Hồ.

Thứ nhất là Bến Trúc Nghi Tàm. Đây là nơi có những dải lụa của Công chúa Quỳnh Hoa đời Lý, nhưng bến trúc đó chỉ là hoài niệm trong văn chương của một thời kỳ một đi không trở lại.

Cảnh đẹp thứ hai là Rừng Bàng Yên Thái. Rừng Bàng Yên Thái có từ thời vua Lê, chúa Trịnh. Nơi đây, nhà Trịnh đã cho trồng những rừng bàng bát ngát ở vùng Bưởi bây giờ. Khi Trịnh Sâm đi trên đường Cố Ngự (bây giờ là đường Thanh Niên), đã làm thơ về Rừng Bàng Yên Thái.

Sau đó là nơi gọi là Tiếng Đàn Hành Cung. Tức là nơi thời Lê Trịnh, Chúa Trịnh đã lập ra một nơi để ca múa hát thâu đêm của các nàng cung nữ, phục vụ cho nhà chúa.

Thứ tư nữa là Đền thờ Đồng Cổ. Đền này nguyên bản ở Thanh Hóa. Khi vua nhà Lý đánh trận đất Chiêm Thành, thần hiện lên báo mộng. Sau này, khi về kinh đô, ông đã di Đền Đồng Cổ về phố Thụy Khê.

Thứ năm là nơi gọi là Phật Say Làng Thụy. Tức là nơi làng Thụy Trương và Thụy Khê. Có một ngôi chùa có một vị tượng như đang uống rượu, gọi là Phật Say Làng Thụy. Nơi đây nổi tiếng rượu ngon ngày xưa của đất Kinh Kỳ, tức là làng Thụy Trương và Thụy Khê nấu rượu.

Thứ sáu là Sâm Cầm Hồ Tây. Sâm Cầm là một thứ chim cực quý. Ngày xưa, chim Sâm Cầm được tiến vua và vương triều Nguyễn. Bà Từ Dũ đã nói con không được nhận Sâm Cầm, và từ đó, nó được nuôi dưỡng. Nhưng đến bây giờ, Sâm Cầm Hồ Tây không còn nữa. Đây là một trong Bát Cảnh mà Sở Văn hóa Hà Nội nên nghiên cứu để phục hồi, bằng cách tạo những dàn cây ở giữa hồ để kéo đàn chim trở lại.

Và thêm nữa là Đồng Hoa hay Làng Hoa Nghi Tàm. Công chúa Quỳnh Hoa đã lập ra làng hoa này để trồng hoa.

Cảnh cuối là Chợ Đêm Phường Khán Xuân. Ngày xưa, có chợ đêm Phường Khán Xuân thường họp về đêm. Phường Khán Xuân ngày xưa là ở đất Phủ Chủ Tịch bây giờ, cái vườn rất đẹp, là nơi nổi tiếng của nữ thi sĩ Hồ Xuân Hương. Đấy là những Bát Cảnh Tây Hồ rất nổi tiếng.

Nói về Hồ Tây, nó có rất nhiều tên trong lịch sử. Đầu tiên là Hồ Sắc Cáo, Hồ Kim Ngưu, Hồ Lãng Bạt, Hồ Dâm Đàm, và rồi gọi là Hồ Tây. Sau khi phạm húy của triều, tên đổi đến Trịnh Tạc thì lại đổi tên khác. Hồ Tây là một danh thắng trải qua rất nhiều triều đại, với hàng ngàn bài thơ viết về. Chưa có một công trình nào nổi tiếng, được ca ngợi như thế.

PV: Tây Hồ bát cảnh đã được nhắc đến trong nhiều tác phẩm thơ ca truyền thống. Ông có thể chia sẻ những câu chuyện hoặc bài thơ tiêu biểu nào giúp thính giả hiểu hơn về sự gắn kết giữa cảnh sắc thiên nhiên và nghệ thuật văn hóa dân gian?

TS Nguyễn Hoàng Điệp: Hồ Tây đã đi vào những tác phẩm văn học, nghệ thuật, thi ca, âm nhạc, sân khấu, điện ảnh, hội họa. Chưa có một di tích, di sản văn hóa nào tuyệt vời như Hồ Tây. Hồ Tây để lại trong văn thơ Việt Nam đến bây giờ hàng nghìn năm, và cho thơ ca hiện đại có thể hàng chục ngàn bài thơ.

Tác phẩm để lại mãi trong lòng độc giả Việt Nam là "Tụng Tây Hồ Phú" của Nguyễn Huy Lượng, và sau đó là tác phẩm của Phạm Thái là "Chiến Tụng Tây Hồ Phú".

Ai từng nghiên cứu văn chương không thể không nhớ tới bài "chiếu gon" (Gẹo cô Hàng Chiếu) của nhà thơ Nguyễn Trãi (tác phẩm trong Bình Ngô Đại Cáo):

"Nàng ở đâu ta bán chiếu gon

Chiếu kia nàng bán hết hay còn?

Xuân xanh chừng độ bao nhiêu tuổi

Nàng đã có chồng chưa được mấy con?".

Nàng Thị Lộ là một người giỏi thơ văn, và sau này, qua bài thơ truyền thuyết, đã trở thành người thiếp yêu của Nguyễn Trãi. Thị Lộ đã trả lời:

"Tôi ở Tây Hồ bán chiếu gon,

Cớ chi ông hỏi hết hay còn?

Xuân xanh mấy độ trăng tròn lẻ,

Chồng còn chứ chưa có chi con".

Tác phẩm này đi vào văn chương tuyệt tác.

Cũng có những vần thơ đối đáp tuyệt vời giữa Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan với Chúa Liễu Hạnh, tại Phủ Tây Hồ (chính là Phủ mà Phùng Khắc Khoan đã cho xây dựng nên để ngày nay chúng ta có nơi thờ tự đó). Đặc biệt là thơ của Cao Bá Quát, được Tự Đức phong là "Thần Siêu Thánh Quát".

Trong ca dao đã từng nói về Hồ Tây:

"Gió đưa cành trúc la đà

Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Sương

Mịt mờ khói tỏa ngàn sương.

Nhịp chầy Yên Thái mặt gương Tây Hồ".

Hồ Tây có Bát Cảnh, Bát Cảnh tạo nên cho Hồ Tây một giá trị về thiên nhiên. Chưa từng có một hồ nào trên thế giới nổi tiếng mà chứa cả giá trị nhân văn và giá trị về thiên nhiên kỳ thú như thế. Hồ rộng 500 ha với chu vi 16 - 17 cây số, nơi hội tụ tất cả những tầng văn hóa của hàng nghìn năm các triều đại phong kiến. Hồ Tây là niềm cảm hứng cho các thi ca, các tác gia của mọi thời đại, đến Hồ Tây ngắm cảnh si tình và tạo nên những tác phẩm để lại cho đời mãi mãi về sau.

PV: Xin cảm ơn ông đã chia sẻ những kiến thức quý báu về ‘Tây Hồ bát cảnh’. Hy vọng rằng qua cuộc trò chuyện hôm nay, các bạn sẽ có thêm cảm nhận sâu sắc về vẻ đẹp và giá trị văn hóa của vùng đất Tây Hồ – một phần không thể thiếu trong di sản Thăng Long xưa.