Nguồn lực nào cho báo chí trong thời đại số cạnh tranh khốc liệt?

Không chỉ ưu đãi, đào tạo hay mô hình tổ chức, nhiều ý kiến nhấn mạnh vào cơ chế pháp lý đủ mạnh để bảo vệ tài sản trí tuệ của cơ quan báo chí trên môi trường số - điều kiện then chốt để báo chí có thể đứng vững trong cuộc cạnh tranh ngày càng gay gắt. 

Chị Nguyễn Thị Hải Hà, một nhân viên văn phòng ở Cầu Giấy, Hà Nội thường cập nhật tin tức thời sự qua các trang tin trên mạng xã hội Facebook. Chị thấy những trang này đưa tin rất nhanh, đa dạng, và số lượt tương tác vượt trội so với nguồn mà họ trích dẫn lại:

"Ví dụ Hà Nội News, Bí Mật Showbiz,… thông tin từ những báo chính thống như: VOV, Dân Trí,… những tin nào hot nhất, nổi nhất thì họ đều đưa lên. Những page đó không phải cử người trực tiếp đi làm tin, viết bài, nhưng họ lại đang nhận được rất nhiều nguồn lợi, đặc biệt là những cái liên quan quảng cáo. Tôi thấy nó cũng có một sự bất công nhất định cho những đơn vị báo chí chính thống".

Bảo vệ quyền lợi của cơ quan báo chí trong môi trường truyền thông số cũng là một nội dung được nhiều đại biểu nhấn mạnh tại Kỳ họp thứ X, Quốc hội khóa XV vừa qua. Theo đại biểu Hoàng Minh Hiếu, Đoàn ĐBQH tỉnh Nghệ An, quyền liên quan của cơ quan báo chí đã được nhiều quốc gia bổ sung nhằm bảo đảm sự phát triển của báo chí trước sự cạnh tranh mạnh mẽ của các loại hình truyền thông mới:

"Các hình thức này không sao chép toàn bộ tác phẩm nhưng lợi dụng giá trị đầu tư của báo chí, khiến cơ quan báo chí khó yêu cầu bồi thường theo cơ chế về quyền tác giả. Việc không có quy định về quyền liên quan dẫn đến cơ quan báo chí thiếu cơ sở pháp lý để khởi kiện hoặc yêu cầu gỡ bỏ nội dung bị khai thác trái phép.

Quyền này cung cấp cơ sở pháp lý rõ ràng để yêu cầu cấp phép, thương lượng phí và hạn chế hành vi sao chép đoạn trích, bảo vệ đầu tư của cơ quan báo chí vào việc nâng cao chất lượng của tin tức", đại biểu Hoàng Minh Hiếu cho hay.

Ngày 10/12/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Báo chí (sửa đổi), trong đó, nguồn thu của cơ quan báo chí đã được chỉ rõ. Nhà báo Quang Hưng, Phó trưởng Ban Chuyên đề, báo Nhân Dân đánh giá, Luật đã đặt ra nhiều điều kiện quan trọng cho sự phát triển của cơ quan báo chí, trong đó, nhân lực là yếu tố then chốt.

Đội ngũ làm báo phải được đào tạo, bồi dưỡng liên tục, thậm chí có cơ chế sàng lọc để giữ chất lượng. Bên cạnh con người, trang thiết bị và hạ tầng công nghệ số cũng là nguồn lực thiết yếu, cần được đầu tư.

Cũng theo nhà báo Quang Hưng, dù Luật Báo chí (sửa đổi) đã tạo nền tảng bảo vệ sản phẩm trí tuệ, từ công cụ số giám sát, yêu cầu xin phép khi sử dụng lại bài, đến quyền áp dụng biện pháp kỹ thuật và chế tài xử phạt vi phạm.

Tuy nhiên, thực tế vẫn không thiếu những đơn vị, thậm chí cả những tờ báo, có thói quen “xài chùa”, hoặc khai thác sản phẩm của người khác một cách tinh vi, đòi hỏi những nền tảng giải pháp quan trọng:

"Đó là nền tảng công nghệ để bảo vệ nguồn thông tin của mình và để có thể phát hiện được những việc sử dụng trái phép. Thứ hai là phải dựa vào hệ thống công cụ pháp luật. Các cơ quan báo chí hoàn toàn có thể khiếu nại, thông báo đến cơ quan khác mà sử dụng tài liệu, thông tin của mình không xin phép, cũng như hoàn toàn có thể khởi kiện ra tòa.

Chỉ có điều là chúng ta đôi khi vẫn bỏ qua, hoặc dễ thông cảm cho nhau. Tôi nghĩ ở đây phải xác định một tinh thần và quan điểm là phải đấu tranh kiên quyết. Có như vậy mới tạo ra được thói quen sử dụng thông tin báo chí một cách công khai, minh bạch và tôn trọng bản quyền", nhà báo Quang Hưng chia sẻ.

Đồng tình quan điểm này, PGS. TS. Hà Huy Phượng, Giảng viên cao cấp Học viện Báo chí và Tuyên truyền cho rằng, những quy định về nguồn thu từ khai thác, sử dụng tác phẩm báo chí là bước tiến quan trọng, giúp khắc phục tình trạng thất thu, đồng thời hạn chế nguy cơ bóp méo thông tin và suy giảm thương hiệu của các tòa soạn.

Đồng thời tạo động lực kinh tế để cơ quan báo chí đầu tư vào nội dung chất lượng cao, đổi mới mô hình sản xuất - phân phối, từ đó đặt nền móng cho thị trường bản quyền báo chí, giúp báo chí Việt Nam bắt kịp xu thế phát triển quốc tế.

Trong bối cảnh công nghệ số và trí tuệ nhân tạo đang định hình lại hệ sinh thái truyền thông toàn cầu, để các cơ quan báo chí tạo lập và duy trì nguồn lực bền vững, PGS. TS. Hà Huy Phượng cho rằng:

"Một là xây dựng chiến lược nội dung chất lượng cao, khác biệt và có giá trị lâu dài - điều mạng xã hội không thể thay thế. Đặc biệt là cần phát triển các dạng nội dung có khả năng thương mại như: long form, đa phương tiện, báo chí điều tra, các sản phẩm ứng dụng AI,…

Hai là tạo lập mô hình kinh tế báo chí đa nguồn thu như: bán bản quyền nội dung, sản xuất các video, các podcast, bản tin chuyên sâu theo yêu cầu, phát triển thành công các mô hình thu phí, dịch vụ,…

Ba là đầu tư vào công nghệ số và trí tuệ nhân tạo để tối ưu sản xuất nội dung. Bốn là phát triển nguồn nhân lực báo chí chất lượng cao theo mô hình nhà báo số, đổi mới sáng tạo, chuyên nghiệp hóa công tác quản trị tòa soạn theo mô hình tích hợp".

Nếu ví báo chí như con thuyền thì thời đại số có lẽ là biển lớn, với “sóng” thông tin cuồn cuộn và “gió” từ thị trường cạnh tranh gay gắt. Mỗi tòa soạn đều phải căng buồm gồng lái, nơi nguồn lực không chỉ là “nhiên liệu”, mà còn là mỏ neo giữ thuyền khỏi bị cuốn trôi.

Luật Báo chí (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua đã xác định rõ những nguồn thu mà cơ quan báo chí được phép khai thác, nhưng vấn đề đặt ra là làm thế nào để những nguồn lực đó thực sự đủ mạnh và bền vững.

Hãy đến với bình luận có nhan đề: Giữ con thuyền báo chí trước sóng lớn thời đại số

Trong môi trường số đang thay đổi từng ngày, báo chí đang thực hiện hai nhiệm vụ rất quan trọng và nặng nề. Một là nhiệm vụ chính trị, thông tin tuyên truyền, đòi hỏi đầu tư lâu dài nhưng không phải lúc nào cũng thu được lợi nhuận. Hai là áp lực thị trường khốc liệt, nơi doanh thu quyết định khả năng tồn tại của mỗi tòa soạn.

Giữa hai cực này, báo chí vừa giữ thăng bằng, vừa tiến về phía trước, trong khi xung quanh là những cạm bẫy bóp méo thông tin, nhiễu loạn mạng xã hội và cạnh tranh không lành mạnh.

Từ góc nhìn quản trị báo chí, không thể kỳ vọng tòa soạn mạnh nếu tài sản trí tuệ của họ liên tục bị sao chép mà không có một lá chắn pháp lý đủ cứng. Không chỉ là xử phạt, vấn đề còn nằm ở khả năng nhận diện, chứng minh, gỡ bỏ, xử lý vi phạm một cách nhanh gọn, thực chất.

Bởi trong thế giới số, tốc độ vi phạm còn nhanh hơn tốc độ xử lý. Một bài báo có thể bị sao chép trong vài phút, nhưng quy trình xác minh - gửi yêu cầu - chờ phản hồi - xử phạt có khi mất cả tuần.

Báo chí sẽ mãi chạy trong cuộc đua mà kẻ vi phạm luôn đi trước một bước, nếu không có một cơ chế phản ứng nhanh gồm: công cụ nhận diện, quy trình gỡ vi phạm rút gọn, và chế tài đủ mạnh để buộc các nền tảng phải tuân thủ.

Song, nguồn lực của báo chí không chỉ đến từ tiền, đó còn là con người. Đội ngũ người làm báo phải đủ trong sạch, đủ bản lĩnh, đủ kỹ năng để đáp ứng môi trường truyền thông mới, khắt khe và cạnh tranh hơn bao giờ hết.

Quy định người lần đầu xin cấp thẻ nhà báo phải qua lớp bồi dưỡng nghiệp vụ, đạo đức nghề nghiệp là bước đi đúng, nhằm nâng chuẩn chất lượng của những người cầm bút. Tuy nhiên, đào tạo chỉ là bước đi đầu, muốn có nguồn lực nhân sự tốt thì báo chí cần một môi trường làm nghề lành mạnh, ổn định, và quan trọng nhất là có cơ chế để nhà báo sống được với nghề.

Một tòa soạn yếu về tài chính thì không thể giữ chân người giỏi, và khi nguồn lực con người suy giảm thì chất lượng báo chí cũng khó mà đứng vững.

Bên cạnh đó, nguồn lực của báo chí còn đến từ mô hình tổ chức. Một cơ quan báo chí muốn phát triển thì phải được trao không gian tự chủ tương xứng: tự chủ về tài chính, tự chủ về chiến lược phát triển, tự chủ trong cách thức tận dụng các nguồn thu hợp pháp.

Nhưng sự tự chủ này cần được đặt trong khuôn khổ rõ ràng, minh bạch, tránh những biến tướng thương mại hóa mà báo chí từng phải đối mặt trong giai đoạn trước.

Nhìn rộng hơn, câu chuyện nguồn lực báo chí gắn với ba trụ cột: tài chính - pháp lý - nhân lực. Nếu chỉ chăm lo ưu đãi mà bỏ quên cơ chế pháp lý bảo vệ tài sản trí tuệ, thì ưu đãi cũng sẽ nhanh chóng bị “nuốt chửng”.

Nếu chỉ chú trọng đào tạo mà không cải thiện môi trường hoạt động và nguồn thu, thì người giỏi cũng sẽ lần lượt rời tòa soạn. Một chiến lược phát triển báo chí bền vững không thể chỉ dựa vào một trụ cột, mà phải là tổng hòa của cả ba - mạnh mẽ, rõ ràng và đồng hành.

Một giải pháp khác có thể mở ra hướng đi bền vững là xây dựng các liên minh chia sẻ nội dung giữa các cơ quan báo chí. Khi các tòa soạn phối hợp bản quyền, chia sẻ tài nguyên thông tin và cùng đấu tranh với vi phạm, thì tiếng nói pháp lý của họ sẽ mạnh hơn rất nhiều khi đứng đơn lẻ.

Mô hình liên minh này cũng có thể tạo ra kho nội dung chất lượng cao, có kiểm chứng, đủ sức cạnh tranh với dòng thông tin trôi nổi trên mạng xã hội. Quan trọng hơn, nó giúp báo chí tiết kiệm chi phí sản xuất, tăng doanh thu bản quyền và tạo ra “tấm lưới” phòng thủ chung trước các hình thức sao chép.

Trong cuộc cạnh tranh ngày càng gay gắt với mạng xã hội và nền tảng số, báo chí không thể thắng bằng tốc độ đăng tin. Báo chí chỉ có thể giữ vị thế bằng chất lượng nội dung, uy tín và sự chuẩn mực. Nhưng để làm được điều đó, báo chí cần có những “điều kiện sống” tương xứng.

Chỉ khi được trao đủ nguồn lực: tài chính bền vững, pháp lý sắc bén, nhân lực được chăm chút, thì báo chí, thay vì là con thuyền dò dẫm tìm đường, sẽ trở thành “ngọn hải đăng” chiếu sáng biển thông tin hỗn độn của thời đại số.