Bị ép sử dụng trái phép chất ma túy có bị coi là tội phạm không?

PV VOV Giao thông đối thoại với luật sư Trần Xuân Tiền, Trưởng Văn phòng Luật sư Đồng Đội (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội) xung quanh nội dung này: 

PV: Bộ Luật Hình sự sửa đổi đã coi người sử dụng ma túy trái phép là phạm tội. Luật Phòng chống ma túy sửa đổi cũng đang sửa theo hướng này. Quan điểm của anh như thế nào về sự thay đổi này?

Luật sư Trần Xuân Tiền: Việc sửa đổi Bộ luật Hình sự, coi người sử dụng trái phép chất ma túy là người phạm tội đánh dấu sự thay đổi căn bản trong chính sách hình sự.

Trước đây, hành vi này được coi là vi phạm hành chính, người nghiện được xem là người bệnh, và cần được điều trị và cai nghiện. Nay, nếu người sử dụng trái phép chất ma túy bị coi là người phạm tội, tức là người sử dụng sẽ mang án tích, bị truy cứu trách nhiệm hình sự, hậu quả nghiêm trọng hơn rất nhiều.

Sử dụng trái phép chất ma túy bị coi là tội phạm

Một mặt, việc coi hành vi sử dụng trái phép chất ma túy là tội phạm có thể làm tăng tính răn đe, đặc biệt là với giới trẻ, những người dễ bị dụ dỗ, hoặc tò mò thử ma túy. Bên cạnh đó, người sử dụng ma túy thường gắn với trộm cắp, cướp giật, thậm chí giết người. Cho nên việc coi người có hành vi sử dụng trái phép chất ma túy là người phạm tội có thể giúp kiểm soát được nguy cơ phạm tội thứ phát.

Mặt khác, việc coi người sử dụng trái phép chất ma túy là người phạm tội cần được cân nhắc thận trọng. Bởi vì phần lớn người nghiện là nạn nhân của sự lệ thuộc, họ cần được tiếp cận với các biện pháp điều trị và hỗ trợ tâm lý – xã hội, hơn là bị xử lý hình sự. Nhiều người bị lôi kéo, dụ dỗ, ép buộc đặc biệt là người trẻ – nếu không phân biệt rõ sẽ dẫn đến làm tổn hại cả người cần được bảo vệ.

Ngoài ra, việc này có thể làm quá tải hệ thống tư pháp, làm người nghiện sợ cai nghiện vì có thể bị mang án tích sau này, tăng nguy cơ tái phạm và vô tình đẩy người nghiện vào con đường phạm tội nghiêm trọng hơn sau khi bị giam giữ và mang án tích.

PV: Nếu coi những người sử dụng ma túy trái phép là phạm tội, thì Luật Phòng chống ma túy sửa đổi cần quy định ra sao với những trường hợp bị dụ dỗ, ép buộc sử dụng ma túy trái phép, để vừa đảm bảo hiệu quả pháp luật, vừa đảm bảo hiệu quả phòng chống ma túy?

Luật sư Trần Xuân Tiền: Nếu chúng ta coi người sử dụng trái phép chất ma túy là người phạm tội thì trong Luật Phòng chống ma túy sửa đổi, việc xây dựng các quy định pháp luật cần đặc biệt chú trọng đến yếu tố hoàn cảnh, nguyên nhân và mức độ lỗi của người vi phạm:

Đối với những trường hợp bị dụ dỗ, lừa gạt hoặc ép buộc sử dụng ma túy, cần có quy định loại trừ trách nhiệm hình sự, hoặc áp dụng các biện pháp xử lý mang tính hỗ trợ, phục hồi, cai nghiện bắt buộc, thay vì trừng phạt. Cách tiếp cận này thể hiện sự nhân đạo trong chính sách pháp luật, đồng thời giúp tránh việc đối xử như tội phạm đối với người nghiện - những cá nhân đang cần được chữa trị và hỗ trợ hơn là bị trừng phạt.

Đồng thời, pháp luật cũng cần tăng cường xử lý nghiêm minh đối với các hành vi dụ dỗ, cưỡng ép người phạm tội, đặc biệt khi nạn nhân là trẻ em, phụ nữ hoặc người yếu thế.

Bên cạnh đó, cần thiết lập các cơ chế bảo vệ, hỗ trợ và phục hồi cho người bị hại, kết hợp tuyên truyền, giáo dục pháp luật để nâng cao nhận thức trong cộng đồng.

Chúng ta cần khi phân biệt rõ ràng giữa người cố ý vi phạm và người bị ép buộc, pháp luật mới thực sự phát huy hiệu quả, vừa răn đe phòng ngừa, vừa góp phần bảo đảm công lý và nhân đạo trong cuộc chiến chống ma túy rất phức tạp hiện nay.

PV: Nếu những quy định này trở thành hiện thực, sẽ tác động đến hiệu quả công tác phòng chống ma túy ra sao?

Luật sư Trần Xuân Tiền: Theo quy định của Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, hành vi sử dụng trái phép chất ma túy không bị coi là tội phạm, mà chỉ bị xử lý hành chính theo Pháp lệnh Xử lý vi phạm hành chính 2012 (sửa đổi, bổ sung 2020) và Luật Phòng, chống ma túy 2021. Việc chuyển hướng từ xử lý hành chính sang xử lý hình sự người sử dụng trái phép chất ma túy là một bước chuyển chính sách hình sự quan trọng và cần được đánh giá kỹ lưỡng về tính hợp hiến, tác động xã hội, tính khả thi và hiệu quả răn đe.

Về bản chất, sử dụng ma túy là hành vi mang tính cá nhân, thường gắn liền với yếu tố nghiện - một vấn đề về sức khỏe tâm thần. Nếu coi người nghiện là người phạm tội thay vì bệnh nhân, sẽ gây kỳ thị, cản trở họ tiếp cận điều trị và hòa nhập cộng đồng. Ngoài ra, việc này có thể mâu thuẫn với các cam kết quốc tế của Việt Nam về quyền con người và chính sách y tế - xã hội nhân đạo.

Từ góc độ thực tiễn, nếu chuyển sang xử lý hình sự, sẽ có hàng trăm nghìn người sử dụng ma túy bị truy cứu trách nhiệm hình sự, làm quá tải hệ thống tư pháp, tăng gánh nặng ngân sách và giảm hiệu quả các chương trình cai nghiện.

Nếu những quy định này trở thành hiện thực, sẽ có tác động tích cực và tiêu cực. Cụ thể, tác động tích cực, sẽ tăng tính răn đe với người có ý định sử dụng; Góp phần nâng cao ý thức chấp hành pháp luật; Tạo hành lang pháp lý để can thiệp sớm.

Về tác động tiêu cực có thể xảy ra: làm gia tăng số lượng người phạm tội; Làm trầm trọng thêm sự kỳ thị; Làm giảm hiệu quả của các chương trình điều trị thay thế.

Thay vào đó, có thể phân loại đối tượng sử dụng; Tăng cường xử phạt hành chính có điều kiện; Tăng cường giáo dục pháp luật, truyền thông thay đổi nhận thức.

PV: Xin cảm ơn ông!