Đằng sau những cánh cổng âu tàu khép mở hằng ngày là câu chuyện về biến đổi khí hậu, các toan tính tỉ đô và cả nỗi băn khoăn của cộng đồng dân cư địa phương đứng trước nguy cơ mất đi mái nhà bao đời.
Hạn hán lịch sử đảo lộn thương mại toàn cầu
Kênh đào Panama, nối Thái Bình Dương và Đại Tây Dương, từ lâu được xem là một trong những tuyến hàng hải quan trọng bậc nhất thế giới. Mỗi năm, khoảng 14.000 tàu qua lại con kênh dài 80 km này, trong đó có tới 40% lượng hàng container xuất nhập khẩu của Mỹ.
Thế nhưng, từ năm 2023 đến nay, đặc biệt là giai đoạn 2023 – 2024, tuyến hàng hải này liên tục đối mặt với tình trạng hạn hán nghiêm trọng nhất trong hơn 70 năm, khiến hoạt động giao thương toàn cầu bị đảo lộn.
Phóng viên Lori Ann LaRocco, kênh CNBC, Mỹ thông tin: “Đợt hạn hán buộc Cơ quan Quản lý Kênh đào Panama phải áp đặt giới hạn trọng tải và giảm số tàu qua lại xuống chỉ còn 18 chuyến mỗi ngày. Trước đây, có khoảng 36 tàu đi qua kênh đào mỗi ngày.”
Điều ít ai biết, kênh đào Panama, nối liền hai đại dương, lại phụ thuộc vào nguồn… nước ngọt từ hồ Gatun, được xây dựng từ đầu thế kỷ 20, nằm trên dãy núi giữa kênh đào. Hồ này cung cấp nước cho 4 hệ thống âu tàu, những “thang máy khổng lồ” đưa tàu vượt qua độ cao 26 mét.
Nhưng hạn hán thời gian qua làm mực nước giảm tới 2,5 mét dưới mức trung bình, khiến các tàu buộc phải giảm tải, thậm chí dỡ bớt hàng. Bà Gloria Arrocha Paz, nhà khí tượng học từ Cơ quan quản lý Kênh đào Panama cho biết: “Nếu nước xuống thấp, các tàu không thể chở đầy hàng. Đồng nghĩa với việc hoạt động thương mại không thể diễn ra bình thường.”
Một số hãng vận tải, như Maersk, buộc phải sử dụng “cầu đất liền” bằng đường sắt và đường bộ để vận chuyển container vòng qua kênh.
Theo tính toán, một container tàu khổng lồ, chỉ cần hạ mớn nước xuống 1 mét, là phải bỏ lại từ 300 đến 500 container, dẫn đến hàng hóa bị ùn tắc, thiệt hại hàng tỷ đô la. Ông William Kirkland, Thuyền trưởng tàu kéo, thuộc Cơ quan Quản lý Kênh đào Panama chia sẻ: “Khi tàu ở trong âu, khoảng trống rất hẹp. Chỉ cần gió lớn là con tàu có thể trôi lệch. Nhưng khó khăn lớn nhất vẫn là… nước. Mỗi lần qua âu, hơn 190 triệu lít nước ngọt bị xả thẳng ra biển.”
Hạn hán tại Panama phần lớn bắt nguồn từ hiện tượng El Nino. Nếu trước kia, El Nino chỉ lặp lại khoảng 7 năm một lần, thì nay chu kỳ rút ngắn còn 3 – 4 năm. Hệ quả là trong năm 2024, số lượng tàu qua kênh đào giảm tới 29% so với năm trước.
Đáng chú ý, tàu chở khí LNG giảm 65%, còn tàu chở ngũ cốc từ Mỹ gần như “biến mất”. Mỹ, quốc gia phụ thuộc nhiều nhất vào kênh đào, với tới 71% lượng hàng hóa liên quan, đang chịu tác động trực tiếp và nặng nề nhất.
Các chuyên gia cảnh báo, nếu tình trạng này tiếp diễn mà không có giải pháp khả thi, đến năm 2050 năng lực khai thác của kênh đào Panama có thể giảm tới một nửa. Khi đó, thương mại toàn cầu sẽ phải đối diện những cú sốc lớn, từ chi phí vận tải tăng cao đến nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng.
Dự án hồ chứa mới và lựa chọn khó khăn ở Panama
Để giảm tác động của hạn hán trong tương lai, Cơ quan Quản lý Kênh đào Panama dự kiến chi 1,6 tỷ đô la để xây dựng hồ chứa mới trên sông Rio Indio, với sức chứa 1,2 tỷ mét khối nước. Công trình kỳ vọng giúp kênh đào tăng thêm 15 chuyến tàu mỗi ngày trong mùa khô và đảm bảo nước sin hoạt cho hàng triệu người dân Panama.
Nhưng để làm được điều đó, 44 km² vuông đất sẽ bị ngập, 2.500 người tại 37 cộng đồng dân cư phải rời bỏ quê hương. Ông Olegario Hernandez, một người dân thuộc cộng đồng nông thôn tỉnh Colon, có nguy cơ bị di dời vì dự án hồ chứa mới bày tỏ: “Họ nói nước sẽ dâng cao 100 mét… Nghĩa là làng tôi sẽ chìm dưới đáy hồ. Đất này nuôi sống tôi, còn nơi mới thì… tôi không biết sống sao.”
Trong khi đó, nhiều hộ dân khác ở Colon cũng bày tỏ nỗi lo mất đi mái nhà gắn bó bao đời. Với họ, không chỉ là thửa đất canh tác, mà còn là ký ức, làng xóm, nghĩa trang tổ tiên, những giá trị không thể đong đếm bằng tiền. Các vụ kiện tụng đang được đưa lên Tòa án Tối cao Panama, cho thấy sự căng thẳng giữa nhu cầu cấp bách của một công trình mang tính toàn cầu và quyền lợi thiết thân của từng hộ gia đình.
Cơ quan Quản lý Kênh đào Panama cho biết sẽ dành khoảng 400 triệu USD trong tổng vốn để bồi thường, hỗ trợ và bố trí tái định cư cho người dân bị ảnh hưởng. Tuy nhiên, câu hỏi còn bỏ ngỏ là liệu số tiền ấy có thể bù đắp những mất mát về văn hóa, tinh thần và sự gắn kết cộng đồng?
Kênh đào Panama hơn một thế kỷ qua trở thành động mạch giao thương quan trọng của thế giới. Nhưng giờ đây, tương lai của nó lại gắn liền với lựa chọn khó khăn: hy sinh một phần ký ức và cuộc sống của người dân địa phương, hay tìm ra giải pháp cân bằng để vừa duy trì huyết mạch hàng hải toàn cầu, vừa bảo toàn những giá trị thuộc về con người và lịch sử.
Vấn đề tại kênh đào Panama cho thấy tính mong manh của thương mại hàng hải toàn cầu. Khi một trong những tuyến vận tải huyết mạch bị gián đoạn bởi hạn hán, chuỗi cung ứng quốc tế lập tức xáo trộn: chi phí vận tải leo thang, hàng hóa chậm trễ, áp lực cạnh tranh gia tăng. Việt Nam, với nền kinh tế dựa nhiều vào xuất nhập khẩu, không thể đứng ngoài cuộc.
Việc vận chuyển thủy sản, dệt may hay linh kiện điện tử đều chịu ảnh hưởng gián tiếp từ những ách tắc ở kênh đào Panama. Điều đó đặt ra yêu cầu cấp bách: đa dạng hóa tuyến hàng hải, tăng cường năng lực cảng biển trong nước và phối hợp chặt chẽ hơn với các tuyến vận tải khu vực.
Câu chuyện Panama cũng gợi một suy ngẫm lớn hơn, đó là biến đổi khí hậu đang hiện hữu, tác động trực tiếp đến giao thương quốc tế. Với Việt Nam, quốc gia có đường bờ biển dài và nhiều cảng biển chiến lược, việc thích ứng, đầu tư hạ tầng bền vững và chủ động tham gia các nỗ lực toàn cầu về khí hậu không chỉ là trách nhiệm, mà còn là điều kiện sống còn để bảo đảm sự ổn định của thương mại và phát triển lâu dài.