Trò chơi Trí Uẩn (phần 1)

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

Trên hành trình trở về ký ức tuổi thơ của bao thế hệ trẻ em Hà Nội từ những năm 60-70 của thế kỷ trước là những dư vị ngọt ngào của tuổi thơ, là cả những trăn trở, tiếc nuối, bâng khuâng còn đọng lại trong mỗi trò chơi ngày hè. Và trọn vẹn thời lượng của hành trình hôm nay, chúng tôi xin dành để cùng quý vị và các bạn khám phá một trò chơi xếp hình vô cùng trí tuệ và thú vị được sinh ra tại Hà Nội, đã từng gây ấn tượng rất mạnh cho nhiều thế hệ thanh thiếu niên Việt Nam suốt thời chiến tranh và sau khi hòa bình lập lại.

Những biến ảo của trò chơi từ bảy mảnh gỗ nhỏ nhoi có thể tạo nên vô số hình ảnh và đã không ngừng phát triển theo thời gian, đến nay đã trở thành gần như một trò chơi dân gian với nhiều dị bản. Khi hòa bình lập lại, Chủ tịch Hồ Chí Minh và phái đoàn của Đảng và Chính phủ đi thăm một số nước đã mang bộ đồ chơi này làm quà tặng và tên của chính tác giả Trí Uẩn đã được Bác Hồ đặt làm tên trò chơi. Câu chuyện về trò chơi này trước hết sẽ được bắt đầu từ nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến, báo Hà Nội mới ngay sau đây:

Trò chơi Trí Uẩn

Những trò chơi thời ấu thơ tưởng chừng như giản đơn nhưng lại có khả năng định hình tố chất, cá tính và cả đam mê cho rất nhiều người khi trưởng thành. Với câu chuyện về đam mê của nhà báo, nhà cách mạng Trí Uẩn đã dùng gần 70 năm cuộc đời của mình để nghiên cứu và phát triển trò chơi Trí Uẩn thì qua cuộc trò chuyện sau đây của PV chương trình với anh Nguyễn Trí Tuệ, một trong những người con đang tiếp nối sự nghiệp của ông Trí Uẩn, các bạn sẽ hiểu sâu sắc hơn về sự tác động mạnh mẽ của những ký ức tuổi thơ, những trò chơi tuổi thơ với mỗi người.

Nội dung cuộc trò chuyện tại đây:

PV: Trước hết, anh có thể giới thiệu sơ lược về việc sáng tạo ra trò chơi Trí Uẩn từ cha của mình và bằng cách nào mà trò chơi này lại có thể phát triển, phổ biến và thu hút mọi người thời gian đó chơi đến vậy?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Trò chơi này cũng qua một khoảng thời gian được kể lại, trong thời kỳ hoạt động cách mạng, ông có nghĩ ra được 7 miếng, mới đầu ông chắp được lá cờ, bản đồ Việt Nam, hoa sen, những hình thù đơn giản. Từ đấy, ông gửi một số hiệu sách bán thử.

Kỷ niệm ấn tượng nhất ông kể lại là khi ông là học sinh trường Bưởi thì có ông thầy Pháp mua được một bộ ở hiệu sách và nghiên cứu về chắp. Nhưng ông ấy ko chắp được, thế nên ông ấy mới bảo là cái này là lừa bịp. Thế là ông đến tận 101 Hàng Đào để tìm tác giả đối chất. Tức là lời giải có là cái hình nhưng không làm thế nào xếp dc. Sau khi đến gặp anh Mô nghe kể là 7 tuổi, ông Trí Uẩn bế cậu cháu 7 tuổi lên chắp cho ông tây xem. Mới đầu ông Tây chỉ hình dễ, anh Mô chắp được, đến hình khó thì cậu cháu cũng mất thời gian một lúc là chắp được. Lúc này thì ông Tây toát hết mồ hôi, mặt đỏ gay, ù té chạy. Thế là ngay buổi hôm sau, không biết phổ biến thế nào mà trò chơi này bắt đầu bán chạy khắp mọi nơi. Ông Mô năm nay tám mấy rồi, anh ấy vẫn còn sống và vẫn còn tư liệu, anh có kể lại.

PV: Anh là người con được gần gũi, gắn bó với cha mình suốt khoảng thời gian cuối đời của ông thì ấn tượng rõ nhất của anh về ông thời gian này gì?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Ấn tượng thứ hai là khoảng thời gian là khi ông bắt đầu về hưu. Năm 1976, lúc ấy mình 6 tuổi, ngày bé bao nhiêu bài thơ ông bắt mình và trẻ con hàng xóm học thuộc hết là Việt Nam kiên cường, Đông Dương quật khởi, rồi cứ thế hát.

Thời ấy, ông còn nghiên cứu cầu phương hình tròn, tức là cắt hình tròn mà xếp đúng bằng hình vuông, rồi cắt hình vuông đúng bằng hình tròn. Cộng thêm là ông nghiên cứu chắp thêm các hình bổ sung thêm và bắt đầu sưu tầm lại. Nhưng thời ấy việc sưu tầm khó khăn lắm, toàn phải xin tờ giấy, vẽ tay xong qua tư duy rồi cắt.

Còn nhớ, ngày xưa ông áp tải báo bị đổ cái ô tô axit vào tay nó bị khoằm, tuổi già, nhìn thấy ông cầm cái kéo rất là to, những hình ảnh ấy cứ lặp đi lặp lại, trôi dần vào tuổi thơ của tôi. Sau khi ông cắt thì ông mới dán rồi xếp cẩn thận lại, nhưng thời đấy do điều kiện nhà cửa nó ẩm thấp mối mọt nên cứ như dã tràng xe cát. Nhưng cái mình nhìn nhận dần, hình dung dần, rồi nhiều lúc ông dạy cách chắp ra làm sao rồi mới dần hình thành năng khiếu về toán và cuối cùng mình thi toán tin tổng hợp. Quá trình ấy cứ bền bỉ mãi.

Nhà cách mạng Nguyễn Trí Uẩn cùng vợ, 11 người con và cháu (ảnh tư liệu gia đình).

PV: Vâng, có thể thấy hình ảnh về một người cha đã cống hiến và tận tụy suốt đời, theo đuổi đam mê đã ảnh hưởng đến những người con của ông, trong đó có anh như thế nào. Thực sự là với hoàn cảnh khó khăn ngày ấy thì để thực hiện đam mê như cha anh là quá vất vả đúng không ạ?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Cái vất vả của ông thực ra là cái lòng đam mê của ông quá sức tưởng tượng của người ngoài. Nhiều lúc mải mê đến nỗi quên ăn, giục ăn thì lại ăn, cũng do tuổi già nữa. Cái thứ hai là hình như không ai cảm nhận là ông cắt, ông sáng tác, nghiên cứu, thu thập để làm cái gì, hàng xóm nhiều khi bảo cái ông này matizow, anh cũng ân hận sao ngày xưa mình không hỏi ông ơi ông cắt cái này để làm gì, ông bảo cho con biết. Ngày xưa chỉ biết cơm áo gạo tiền rồi đi học thôi, chả biết cái gì.

Nhiều lúc cứ nhìn hình ảnh thời ấy, mình lại nghĩ làm thế nào để trúng ý ông nhất, nhiều cái nghĩ trúng xin phép thì thôi về thắp hương và bắt đầu tập trung làm. Khi làm thì được các anh chị lớn hào hứng thì mình cảm nhận cái truyền lại của ông là đúng. Ông dạy chắp, ông chỉ dạy thôi chứ ông không nói là tao dự kiến là 30 năm thì được như thế nào, hay ông chuẩn bị những gì…Ông đã bỏ 30 năm để làm những cái này thì mình nhìn thì mình thấy sợ, mình có dám bỏ từng ấy thời gian ra làm ko. Tức là những cái ông làm được, mình nhìn mình làm lại chắc mình sợ không dám làm.

Ví dụ 28 cách chắp hình trái tim, bây giờ nghiên cứu thêm đi, chưa dám. Giờ hiểu nguyên tắc rồi, sáng tác hình đi, chưa dám, vì mình sáng tác chắc chắn là xấu hơn. Thế là cả nhà đi thu thập tất cả các hình, từ những hình rơi rụng lại, và câu chuyện nó là như thế.

PV: Như vậy là bây giờ tất cả các anh em trong gia đình tập trung vào để cùng khôi phục lại những hình ảnh trong trò chơi Trí Uẩn mà cha anh đã chắp được ngày xưa bằng cách nào ạ? Và việc này có gặp nhiều khó khăn không?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Công sức là toàn bộ các anh em và bạn bè cùng thời với các anh chị lớn, nhiều lúc có hình sinh ra như thế nào, ra làm sao thì các anh chị đều kể lại. Thời đó không có tin học nên người ta chỉ kể cho mình câu chuyện và hình dung, từ đó mình phải áp dụng công nghệ tin học để thể hiện.

Nhiều cái nó có độ vênh về thế hệ, ví dụ, như anh cả là sinh năm 1940 nhưng cô em út là sinh năm 1974, nên phải móc nối từng thời một, để làm sao cho nó gắn liền với cuộc đời của ông Trí Uẩn và thời cuộc. Gia đình làm từ năm 2008, ông anh cả mất 2 năm rồi, rồi năm ngoái bà chị thứ 2 mất, tức là nó vơi rụng dần, tự nhiên mình bị mất cái hệ thống đỡ, những cái mình ko biết mình lại hỏi “Chị ơi cái này làm như thế nào”, thì chị lại giở tài liệu ghi chép rồi danh sách này, cái này có ông này, bạn này người ta có đấy, em đến xin lại người ta xem sao.

PV: Vâng, dường như những đam mê, tâm huyết của ông như một mạch nguồn bền bỉ truyền tới thế hệ các con để trò chơi Trí Uẩn được tiếp tục phát triển cho đến ngày nay, đúng ko ạ?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Cái quan trọng là nhiệm vụ của mình là phải chắt lọc cái hay của nó và phát triển lên, những cái mà ngày xưa người ta chơi người ta cảm nhận, từ cái đấy mình mới kết hợp với toán học để hướng dẫn người chơi thì khi chơi người ta thấy được cái hay. Các cụ ngày xưa bảo là vừa học vừa chơi mà, nhất là trẻ con. Nhưng cái này chủ yếu là người lớn chơi, còn trẻ con chơi được là trong quyển sách có các hình giảng thì trẻ con phân biệt được đâu là hình tam giác, hình thang…

Họ cũng hỏi cái này chơi thời gian bao lâu thì đủ, 1 quyển sách 1 năm chắc không hết anh ạ, nên cứ nghiên cứu mãi. Chơi cũng thế, phải có nguyên tắc, từ trên xuống dưới, từ trái sang phải, hiểu rồi thì anh cứ phát triển, ko bao giờ sợ hết…. Nên nhiều lúc có nhiều người rất giật mình, Mình cảm nhận Trí Uẩn là bố, nhưng sau khi một thời gian triển khai nhiều thì giờ Trí Uẩn trở thành danh từ chung rồi. Những người biết ông Trí Uẩn rất ít, nhưng những ng biết trò chơi Trí Uẩn rất nhiều, thế là thành công rồi.

PV: Nhưng thực sự trong thế giới công nghệ hiện đại như hiện nay, các trò chơi xếp hình tương tự như trò Trí Uẩn phát triển rất phong phú, hấp dẫn. Trong khi đó, trò Trí Uẩn với việc vẫn giữ nguyên mẫu như 60-70 năm trước thì sẽ phải đối mặt với những khó khăn gì để có thể tồn tại và phát triển được?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Cái khó khăn gọi là nỗi lòng tâm huyết, đó chính là thời gian. Thời gian muốn làm cái gì đó cũng phải mất 5-10 năm. Cũng phải có một số người, có những tổ chức nghiên cứu và phát triển, có nghĩa là nó ra được những lĩnh vực ngành nghề. Ví dụ như kết hợp để test những bài thi chọn lọc học sinh khá giỏi để tìm ra tố chất học sinh… làm thế nào để khơi dậy tiềm thức bộ não con người để người ta luôn tư duy và luôn sống. Câu chuyện này nó còn thiếu và chưa lan tỏa được. Cái này thì nó là tư duy.

Vì thế, quan điểm của anh là, nó đã sinh ra và nó đã tồn tại trong tiềm thức của mọi người. Nó là 1 bộ môn toán gồm 7 miếng gỗ, chắp ra thành 1000 hình để khơi dậy cái tiềm thức và không ép buộc. Bên nhà anh chỉ là hỗ trợ để người ta phát triển lên chứ không ép và nó sẽ lan tỏa và duy trì bền bỉ chứ không duy trì phát triển mạnh rồi xong dừng. Mình coi như mọi người đang chơi là coi như cha tôi còn đang sống, tôi tự hào vì mọi người còn chơi tức là cha tôi còn sống. Cái hay của nó là như thế.

Hướng dẫn trẻ em lắp ghép trò chơi Trí Uẩn. Ảnh: Nhân dân

PV: Bây giờ trên thị trường có rất nhiều trò chơi xếp hình cũng được gọi là Trí Uẩn nhưng về hình thức từng quân chắp hay màu sắc có sự khác biệt thì có cách nào để trò chơi này của công ty anh giữ vững được thương hiệu và không thể sao chép được?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Thực ra bộ đồ chơi này phải đảm bảo độ chính xác. Cái này tôi được truyền lại từ những phản ứng của ông Trí Uẩn ngày xưa khi ra được những bộ quân không chính xác là ông đổ đi. Yêu cầu về chất lượng gỗ thì ông muốn gỗ nào là gỗ tự nhiên, rẻ, mà có độ nặng là gỗ tra. Nguyên tắc là gỗ tự nhiên, để thể hiện yêu quý sản phẩm gỗ, nên ko bao giờ nhìn thấy bộ quân Trí Uẩn có màu sắc mà chỉ có màu tự nhiên. Tỉ lệ của quân là kích thước cứ 8x10, không thay đổi.

Còn trong quá trình hội thảo thì có thể cắt những bộ to ra nhưng bộ sản xuất để ra công chúng thì chỉ có 1 kích thước này thôi nên nhìn vào màu sắc, kích thước là biết là của ông Trí Uẩn. Nếu thay đổi thì mất đi cả tình cảm vì nó như là linh hồn vậy.

PV: Vâng, khi anh kể câu chuyện này thì em tin và nhiều thính giả khác cũng đều hiểu được vẻ đẹp nhất của bộ trò chơi Tri Uẩn bây giờ nằm ở chính sự đơn giản nhưng lại bền bỉ đi cùng thời gian như vậy. Và sau thời gian đủ chín, anh gác lại công việc chuyên môn để dồn toàn tâm trí cho công ty sản xuất bộ đồ chơi Trí Uẩn này với mong muốn như thế nào về sự phát triển của trò chơi này ạ?

Anh Nguyễn Trí Tuệ: Cảm nhận của anh ban đầu là trò chơi này đã có ngoài thị trường, muốn ghi nhận phản hồi của khách hàng, góp ý để anh có động lực, sinh khí, ý tưởng hay để soạn tiếp. Thời đại bây giờ tân tiến rồi, sách phải màu, phải nhiều thông tin nữa, bây giờ chỉ tái bản là chính thì có nghĩa là gần như y xì như ông để lại chứ chưa có ra ý tưởng mới. Mọi người đều có thể góp ý trực tiếp vào website của công ty. Quan điểm của ông là phục vụ chứ không phải kinh doanh, về già thì đam mê và hội tụ lại. Sự thích thú và đam mê tìm tòi của ông là những điều còn đọng lại trong anh. Nên giờ theo gương ông, cứ cống hiến, cống hiến và rồi sẽ có người tiếp nối.

PV: Vâng, rất cảm ơn anh đã dành thời gian trò chuyện cùng chương trình Bánh xe đồng vọng. Xin kính chúc Anh sức khỏe và thành công trong mọi dự định của mình.