Hà Nội sống và yêu: Mái nhà ký ức giữa lòng Hà Nội

Nhưng giữa sự chảy trôi của thời gian, liệu những giá trị ấy có còn giữ được chỗ đứng cho hôm nay và mai sau? 

BÊN DÒNG THỜI GIAN

Hà Nội ngày hè. Ánh nắng chạm lên những bức tường rêu phong, khiến ký ức về một thời xa xăm bỗng trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết. Trên con phố Phan Đình Phùng rợp bóng sấu già, ngôi biệt thự cổ số 18 vẫn đứng đó – trầm mặc và lặng lẽ – như chưa từng bị thời gian làm tổn thương. Nhưng nhìn kỹ, ta thấy thời gian đã đi qua nơi đây, in hằn lên từng mảng tường nứt nẻ, từng khung cửa sắt hoen gỉ, từng viên gạch đỏ trơ trọi.

Ngôi nhà ấy không chỉ là một công trình kiến trúc. Nó là nơi neo giữ ký ức của những con người sống qua nhiều thế hệ. Như ông Trần Thế Tâm – 65 tuổi – người đã gắn bó cả đời với căn biệt thự:

“Nguồn gốc của ngôi biệt thự này là của những nhà tư sản Pháp. Sau khi giải phóng Thủ đô năm 54 thì những người tư sản hiến cho nhà nước một phần, người ta ở một phần. Đời bố mẹ chú là người dân đến đây thuê của nhà nước, ở đến bây giờ".

Người Pháp xây biệt thự như viết nên một chương mới cho kiến trúc Hà Nội. Không còn là sự phô trương, mà là vẻ đẹp hài hòa giữa Đông và Tây, giữa tiện nghi hiện đại và tinh tế truyền thống. Ngói đỏ, cửa gỗ lim, trần nhà cao vút, ban công rộng mở – tất cả như được thiết kế để lắng nghe nhịp thở của thành phố.

Nhưng rồi thời gian cuốn đi tất cả. Những ngôi biệt thự ấy dần biến đổi – không phải bởi sự phản bội, mà bởi nhu cầu sống. Người ta cơi nới, đập phá, dựng thêm cửa hàng, quán xá… Có lẽ không ai buồn hơn những người từng thấy nơi đây khi nó còn nguyên vẹn. Ông Phan Tuấn Minh sống ở biệt thự 144B Quán Thánh trăn trở:

“Căn biệt thự xuống cấp nghiêm trọng quá rồi, muốn sử dụng được thì phải sửa chữa. Tầng một trước kia hầu như chỉ là cửa nhỏ thôi, bây giờ nhu cầu sử dụng phải đập ra để mở cửa hàng. Nhưng tầng 2 vẫn giữ nguyên, hoàn toàn là nhà Pháp cổ...”

Không ai muốn phá bỏ quá khứ. Nhưng làm sao để sống trọn vẹn trong hiện tại mà vẫn gìn giữ được những gì đã từng đẹp đẽ? Cụ Nguyễn Phương Đông – người đã sống gần như trọn đời giữa lòng phố cổ – nói với ánh mắt xa xăm:

“Nhà cổ, nhà Tây là một bước tiến về kiến trúc, là không gian sống của mỗi giai tầng xã hội. Nhưng bây giờ, để giữ được nguyên vẹn thì khó lắm… Đời sống thay đổi thì nhà cũng thay đổi theo".

Giữa dòng biến chuyển đó, có những người trẻ lại tìm thấy vẻ đẹp rất riêng. Chị Nguyễn Mai Phương – một du khách từ miền Trung – chia sẻ cảm xúc khi lần đầu bước chân vào một quán cà phê nằm trong biệt thự cổ:

“Mình rất thích cảm giác đắm chìm trong không gian xưa cũ của các quán cà phê biệt thự cổ. Lạ lắm… Dù đông, nhưng không ồn ào. Như thể ai cũng đến để yên lặng mà ngẫm nghĩ điều gì đó”.

Thế nhưng, Hà Nội đang đổi thay từng ngày. Biệt thự cổ dần lạc lõng giữa cao ốc, chung cư. Tường bong tróc, mái sụp dần, những bậc thang gỗ trơ trọi… khiến người ta không khỏi tự hỏi: Rồi những giá trị văn hóa ấy sẽ đi đâu, về đâu?

“Tất nhiên là ở đây chật chội, xập xệ. Nhưng mà quen rồi, quen cái nếp sống từ bé. Giờ bảo đi nơi khác cũng không muốn…”

“Nhà cổ mà không có người thì chỉ là bảo tàng thôi. Cái nhà sống được là nhờ có người ở, nhịp sống, ký ức".

"Nhà tôi ít nhất ở đây đã 3 đời. Có người đi, có người ở. Nhưng người già thì họ không muốn đi. Ở mãi rồi, thành một phần máu thịt rồi".

Vài năm trước, từng có đề xuất bảo tồn biệt thự cổ bằng cách di dân, rồi cải tạo, phục dựng. Nhưng rồi câu chuyện ấy lặng dần, như chính những ngôi nhà đang lặng lẽ chờ…

Chờ gì? Có lẽ là chờ một ngày ai đó quay lại, lắng nghe tiếng thở của gạch ngói, mùi gỗ cũ, tiếng lá rơi trước hiên nhà…

Vì với những con người đã sống, đã yêu, đã gắn bó nơi đây – biệt thự cổ không đơn thuần là một kiến trúc, mà là mái nhà ký ức. Mỗi viên gạch, mỗi ô cửa, mỗi ban công ngập nắng đều là một trang nhật ký thầm lặng – lưu giữ không chỉ một phần lịch sử, mà cả tâm hồn Hà Nội.

SỐNG Ở HÀ NỘI

Hà Nội – từ ngàn xưa đến nay – đã không ngừng biến đổi qua từng giai đoạn lịch sử. Những vùng đất “nội thành” và “ngoại thành” từng mang trong mình câu chuyện riêng về đời sống, văn hóa và phát triển. Giờ đây, khi ranh giới ấy sắp được xoá bỏ, hãy cùng nhìn lại hành trình đặc biệt của Thủ đô và ý nghĩa của sự thay đổi này qua bài viết của Nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến.

Năm 1010, Lý Công Uẩn lập kinh đô Thăng Long trên  thành Đại La cũ với diện tích rộng hơn, dân số đông hơn. Ở các tỉnh, nhà Lý  đổi tên hương (tương đương cấp xã) thành chạ, kẻ, làng, xã. Khu dân cư trong kinh đô gọi là phường. Phường với nghĩa là tập hợp những người cùng làm một nghề hay buôn bán  các mặt hàng giống nhau. 

Đến thời nhà Trần, Hậu  Lê các làng, xã nằm ngay sát cổng ra vào thành Thăng Long  gọi là ngoại ô. Tuy nhiên những làng xã  ngoại ô không thuộc kinh đô song  có mối quan hệ kinh tế, xã hội mật thiết với nội đô. Cuối thế kỷ 19,  thực dân Pháp xâm chiếm Hà Nội, họ lập thành phố Hà Nội. Đầu não quân sự của quân đội Pháp tập trung trong Thành xây lại thời Nguyễn, thường  xuyên bị nghĩa  quân tấn công vào ban đêm.

Để đảm bảo vệ đầu não và giữ gìn  an ninh trật tự, chính quyền Pháp đã lập vùng đệm gồm hơn 30 làng, xã ngoại ô. Tại các điểm giáp ranh họ xây  đồn, trạm  kiểm soát chặt chẽ người ra vào ban ngày, ban đêm cấm người vào  phố. Khi tình hình yên ổn, họ  xóa bỏ vùng ngoại ô. Với mục đích mở rộng thành phố, đầu  thập niên 40 thế kỷ 20, chính quyền lập đại lý Hoàn Long bao gồm  làng xã thuộc ngoại ô xưa.

Về địa giới, đại lý Hoàn Long thuộc tỉnh Hà Đông nhưng về hành chính lại chịu  sự quản lý của thị trưởng  Hà Nội. Ngoại ô không phải là cấp hành chính, chỉ là  cách gọi để phân biệt với nội thành, tuy nhiên các nhà  văn, nhà  báo thường sử dụng khái niệm này hai nghĩa  trái ngược, ngoại ô là  nghèo khó, lầm than hoặc  ngoại ô thơ mộng với ngôi  nhà  thâm thấp, có hàng rào dâm bụt và giàn hoa trước sân, người ngoại ô chăm chỉ, cần cù, thật thà.       

Năm 1961, Quốc hội  nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ban hành nghị quyết sáp nhập một số huyện, xã của tỉnh Bắc Ninh, Hà Đông  vào thủ đô Hà Nội. Và Hà Nội có bốn khu phố  nội thành gồm: Đống  Đa, Ba Đình, Hai Bà Trưng và  Hoàn Kiếm.

Bốn huyện ngoại thành gồm: Đông Anh, Gia Lâm, Thanh Trì và  Từ Liêm. Khái  niệm  khu phố xuất hiện  từ cuối thế kỷ 19 khi chính quyền Pháp bỏ đơn vị phường, dưới khu phố  là phố. Còn  cấp huyện hình thành  từ thời Hậu Lê, dưới huyện là xã, trong xã có một hay nhiều làng.

Dưới khu phố mới  là khối, khối  gồm ba bốn phố gộp  lại được đánh số thứ tự,  bộ máy hành chính  gọn nhẹ, nhiệm vụ chính chỉ là quản lý nhân khẩu, người  đứng đầu gọi là trưởng khối. Rồi khối đổi thành tiểu khu, cán bộ  phụ trách tiểu khu gọi là Trưởng ban đại  diện.

Thập niên 80 quay trở lại với cái tên phường còn khu phố đổi thành quận. Với các huyện ngoại thành, dưới huyện là cấp xã, các làng trong xã được đổi thành thôn. Xã có ủy ban hành chính, cán bộ đứng đầu  gọi là chủ tịch xã.

Tại sao thời bao cấp lại gọi là khu phố nội thành và huyện ngoại thành? Thực ra  gọi như vậy không mang ý nghĩa phân biệt nông thôn và thành thị  mà xuất phát từ qui hoạch phát triển Hà Nội. Ngoại thành có nhiệm vụ sản xuất rau củ quả, thủy sản chăn nuôi trang trại gia cầm cung cấp cho nội thành.

Còn nội thành là nơi  sinh sống của cán bộ công nhân viên chức người lao động làm việc trong các cơ quan, nhà máy xí nghiệp hưởng cơ chế bao cấp, mua lương thực, thực phẩm các đồ tiêu dùng giá cung cấp.

Từ 1-7-2025 sẽ không còn ngoại thành và nội thành, tất cả phường, xã đều thuộc Hà Nội.

TIN YÊU

- Triển lãm quốc gia với chủ đề '80 năm hành trình Độc lập-Tự do-Hạnh phúc' dự kiến diễn ra từ ngày 28/8 - ngày 5/9 tại Trung tâm Triển lãm Quốc gia, Hà Nội. Triển lãm quốc gia với chủ đề “80 năm hành trình Độc lập – Tự do – Hạnh phúc” là một trong những sự kiện trọng điểm nằm trong chuỗi hoạt động chào mừng Kỷ niệm 80 năm Quốc khánh nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.

- Lễ kỷ niệm, diễu binh, diễu hành 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công (19/8/1945 - 19/8/2025) và Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2/9/1945 - 2/9/2025) sẽ diễn ra vào lúc 6h30 ngày 2-9-2025. Địa điểm tại Quảng trường Ba Đình và một số tuyến đường trung tâm Thủ đô Hà Nội (Theo Đề án tổ chức diễu binh, diễu hành trong Lễ kỷ niệm, diễu binh, diễu hành của Bộ Quốc phòng).

- Nhằm phục vụ tu bổ, tôn tạo và chống xuống cấp các công trình di sản, đảm bảo an toàn cho du khách và bảo tồn giá trị văn hóa, lịch sử đặc sắc của khu phố cổ, Ban Quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội yêu cầu tạm dừng đón khách tham quan tại một số điểm di tích.

- Theo kế hoạch, đền Quan Đế (số 28 Hàng Buồm) tạm đóng cửa từ ngày 20/5/2025 và dự kiến mở cửa trở lại vào ngày 1/2/2026. Trung tâm Giao lưu văn hóa Phố cổ Hà Nội (số 50 Đào Duy Từ) và Ngôi nhà di sản số 87 Mã Mây tạm dừng đón khách từ ngày 1/7. Hai điểm này dự kiến mở cửa trở lại vào ngày 21/11 và 26/4/2026.

- Từ ngày 1 đến 31-7, tại Làng Văn hóa, du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, xã Đoài Phương, thành phố Hà Nội) sẽ diễn ra chuỗi hoạt động tháng 7 với chủ đề “Về Làng trải nghiệm nét văn hóa truyền thống”. Tại mỗi “điểm làng” sẽ có các hoạt động trải nghiệm, tương tác. Du khách được nghe kể chuyện, hướng dẫn thao tác và cùng làm các món quà tặng gia đình.