Chim trời, cá nước, rau đồng (Bài 3): Đỏ đèn săn cá Bông Lau

Chảy vào địa phận Tây Nam Bộ của Việt Nam, dòng sông hùng vĩ này đã cưu mang nhiều loài thủy sản có phẩm chất thịt tuyệt ngon, trong đó có cá bông lau. Sự xuất hiện của chúng mang lại “cơm áo gạo tiền” cho dân hạ bạc xứ này. Ký ức đỏ đèn săn cá bông lau từng một thời là niềm tự hào của dân vạn chài sống nơi hạ lưu sông Mekong giàu tôm, lắm cá.

Mùa hội trên sông Vàm Nao

Ai dìa rốn cá miền Tây

Dòng Mekong chảy vào đất Việt đã dưỡng nuôi nhiều loài thủy sản nước ngọt quý hiếm có tỷ lệ tăng trọng khổng lồ đến mức “lớn nhất thế giới”. Trong số này, “tam quái” nổi tiếng dài trên 3m, nặng 200-300kg là: cá tra dầu, cá hô, cá vồ cờ.

Cùng sinh sống hòa bình dưới tầng nước mát, dù không lớn xác như mấy “ông tướng” lẫy lừng, bông lau vẫn có một sức hút riêng, khởi nguồn cho những xóm chài đỏ đèn săn bắt trong suốt nhiều thập kỷ.

Mùa cá nhảy hầm

Lão ngư Ong Văn Gấm chuyên săn cá bông lau khu vực cù lao An Lộc, xã An Phú Tân, tỉnh Vĩnh Long cho biết: “Cá bông lau cứ tới mùa lại về, từ tháng 10 âm lịch cá bắt đầu xuất hiện, do đó bắt tháng 9 người ta đã chuẩn bị ngư cụ rồi.

Tới mùa rồi ai cũng nhốn nháo, cá nó về rồi mình có xuồng lưới là phải đi xuống sông mà bủa. Nó về rồi mà mình có xuồng, có lưới lại cho nằm bờ sao, phải đi săn bắt giống như người ta. Mặc dù đánh bắt bữa có bữa không nhưng phải đi”.

Bông lau là một loài cá di trú, thuộc họ da trơn, có thân hình giống như cá Basa. Dáng của con cá này rất thon, da trắng mịn, trên lưng màu xanh lục, vây đuôi màu vàng cam. Đặc biệt, cái bụng lấp lánh trắng bạc, khi gặp ánh nắng mặt trời thì sắc bụng ánh lên như bông cỏ lau.

Bông lau là một phần bí ẩn của dòng Mekong chảy qua địa phận Việt Nam, nhiều ngư dân cố đi tìm hiểu nhưng hành tung của chúng vẫn mịt mờ. Từ tháng 11 (âm lịch) năm trước, không biết từ đâu, cá xuất hiện dày đặc, đến tháng 4 (âm lịch) năm sau chúng lại biến mất biệt tăm như chưa từng tồn tại.

Tháng 2 là cao điểm với nhiều luồng bông lau kéo chạy, trọng lượng dao động từ 3kg – 15kg/con. Sông Tiền, sông Hậu là nơi chúng xuất hiện hằng năm, tập trung ở các cù lao: Tân Quy, cù lao Dài, cù lao Dung, cù lao Tân Lộc, cù lao Mây, cồn Mỹ Phước, cù lao An Lộc. Đặc biệt, “cát cứ” mạnh nhất của bông lau là sông Vàm Nao vì tại đây có nhiều đoạn sâu lý tưởng cho chúng trú ẩn, kiếm ăn. Tiếng tăm về những xóm chài chuyên săn cá bông lau trên sông Vàm Nao đã đứng vào hàng ngũ tri thức dân gian đánh bắt thủy sản tài tình của dân châu thổ.

Anh Phan Văn Độ - ngư vân chuyên săn bắt cá bông lau tại xã Nhơn Mỹ, tỉnh An Giang kể: “Theo kinh nghiệm, khi nước nhồi là nước ròng sắp sửa lớn thì con các nó chạy khơi, mình phải thâu vén lên. Còn nước đầy sông rồi ròng trở lại thì mình thòng lưới xuống, vì nước dâng cao 3-4m nên lúc đó con cá nó chạy dãy dưới. Không phải lúc nào cũng để lưới giống nhau thì khó bắt được cá lắm, dù có dính cũng không được nhiều. Ở đây, con cá bông lau nhỏ nhất thường 2,5kg nhưng số này ít,  nhiều nhất là 4 ký hơn, có con tới hơn chục ký”.

Cái thời vàng son nhất của những đêm săn cá bông lau trên sông Vàm Nao là từ năm 1990 trở về trước. Hằng năm, các xóm chài thực hiện nghi thức Lễ hội xuống lưới cá bông lau rất trịnh trọng, đại diện cánh ngư dân thắp nén nhang van vái thần sông bằng 4 cặp vịt với hy vọng một mùa cá hội để đánh bắt đầy khoang. Xong lễ, những chiếc xuồng con lặng lẽ tiến ra Vàm Nao. Nghề hạ bạc có luật riêng, ngư dân mới vào nghề bắt được con cá đầu tiên sẽ cúng bà cậu bằng cặp vịt, ngư dân nào ra bến trước thì được quyền bủa lưới trước, ai tới sau cứ theo thứ tự không tranh giành. Tập tính của loài này rất thích “đi đêm” nên hoạt động săn bắt chúng diễn ra vào ban đêm, về sáng là cá lặn trốn sâu biệt dạng. Trong tháng, con nước rong (ngày rằm và 30 âm lịch) là thời điểm săn bắt được nhiều cá nhất.

Ngư cụ chính để bắt cá bông lau là câu và lưới. Câu có hai loại: câu giăng (một đường câu có từ 500 đến 1.000 lưỡi) và câu quăng (chỉ vài lưỡi câu). Mồi câu thường là con gián hoặc chuối xiêm chín, hình thức này được đại đa số ngư dân ở các vùng Cầu Kè – Tiểu Cần (Trà Vinh cũ), Đại Ngãi – Long Phú (Sóc Trăng cũ) hay Tân Lộc – Thốt Nốt (Cần Thơ) áp dụng. Riêng ở “ổ cá” Vàm Nao thì dân hạ bạc sử dụng lưới nhiều hơn, sông Vàm Nao có hàng chục bến cá, mỗi bến có từ 10-20 tay lưới bông lau, mỗi tay lưới dài 400m -500m, mắt lưới rộng khoảng 14 cm, dạo sâu 7m. Dân nhà nghề chia lưới ra làm hai loại: lưới đèn (có gắn đèn trên phao) dành bắt cá chạy luồng trên; còn lưới ngầm thì cho lưới chìm sâu xuống nước, bắt được nhiều cá to.

Cuộc săn tìm bắt đầu từ 19h hằng đêm, một mẻ lưới thả xuống ngồi chờ 3 tiếng đồng hồ, nếu lúc nào nước chảy mạnh thì một tiếng đồng hồ thăm một lần. Do giăng lưới về đêm nên ngư dân phải thả giàn đèn tại chỗ neo lưới để báo hiệu cho các phương tiện đường thủy né tránh. Con sông hung tợn Vàm Nao cũng từng có một thời thơ mộng từ ánh sáng của những ngọn đèn giăng ngang bủa dọc như mắc cửi này. Nhìn xa xa, lòng sông như đêm hội, lạnh lẽo trời khuya được sửi ấm bằng điếu thuốc dấn vội, dân vạn chài kể nhau nghe đời hạ bạc tăm tối, nhưng chưa hề biết nản là gì.

Lúc thăm lưới, dở một tay lưới lên chỉ cần dính một con cá là đã mừng rơn trong bụng. Ký ức một thời săn cá bông lau là mỗi một tai lưới dính cùng lúc nhiều con nặng từ 5kg - 10kg, giá cá bán tại chỗ hơn 150.000 đồng/kg, chỉ cần dở lên có cá là có ghe kề sát hỏi chuyện mua liền. Một đêm may mắn, ngư dân có thể cầm bạc triệu trong tay, một mùa trúng đậm thì dư vài chục triệu xài cho hết năm. Sông Vàm Nao chảy qua các xã Bình Thủy (huyện Châu Phú cũ), Mỹ Hội Đông (huyện Chợ Mới cũ) và Tân Trung (huyện Phú Tân cũ) từng là sinh kế của mấy trăm ghe chông đèn canh nước bắt cá với những gương mặt đen đúa tươi rói khi trúng mùa cá hội.

Anh Nguyễn Hữu Minh - một tay săn cá ở xã Nhơn Mỹ, tỉnh An Giang cho biết: “Một ghe mình đi 3 người người mới xoay sở kịp, chứ còn một người thì xoay sở không kịp. Thả lưới xuống thì mình có để đèn, khi cá dính vô lưới nó giật đèn xuống tới chừng đó mình mới phân ra mình bắt. Thả lưới trúng luồng cá nó đi một đêm mình có thể bắt được từ 8 đến 12 con. Cũng tùy có con 2- 3 ký, có con 6-7 cũng có”.

Bến sông không ngủ – Nỗi nhớ bông lau

Trong giới sành ăn, bông lau được mệnh danh là “nhân sâm nước”. Thịt của chúng xếp vào loại cao cấp nên luôn có giá đắc đỏ, thường dùng để nấu canh chua bần, kho tộ hoặc chiên tươi. Đầu cá được ưa thích nhất vì gắn liền với cái bụng trắng nõn, béo ngậy mỡ thơm. Một biến tấu khác được thượng khách ưa chuộng là món cá bông lau “tả pí lù” dùng kèm với rượu đế. Một thời về “ổ cá” Vàm Nao, người ta cúi đầu trước độ tử tế và hào sảng của dân vạn chài, đời ngư dân bình thường sống trong mái nhà tuệch toạc, đói no theo luồng cá chạy mà đãi khách toàn bằng cá quý bông lau.

Bà Thái Ngọc Hạnh – tiểu thương chuyên thu mua cá bông lau từ ngư dân ở xã Phú Tân, tỉnh An Giang cho biết: “Dù là cá da trơn nhưng thịt con cá bông lau ăn vô ngon lắm, khác hẳn cá Basa hay cá lăng. Da nó mỏng béo, thịt dẻ, thịt rất thơm. Giá cao điểm bán theo khúc là 500.000 đồng kg/ khúc giữa, bán nguyên con là giá 400.000 đồng/kg. Giá thành cá này lên xuống bất thường lắm, nhưng mà tại nó là cá thiên nhiên nên người ta thích ăn lắm”.

Mấy chục năm tung hoành trên sông cái, đi như “heo nước” từng đàn, xếp vào hàng “quái ngư” được con người đỏ đèn săn đón nhưng đến năm 2012 thì người ta đã thấy dần vắng bóng bông lau. Nơi ổ cá Vàm Nao, Lai Vung, Đại Ngãi và Cù Lao Dung chứng kiến bông lau xuất hiện thưa thớt. Đến nay, nghề đánh lưới bông lau vẫn còn duy trì nhưng vô chính vụ mà mỗi tuần bắt được 4 con đã là trúng đậm. Dân hạ bạc cho rằng nguyên nhân chính là do tác động của biến đổi khí hậu, làm ảnh hưởng đến nguồn nước, môi trường sinh thái. Đặc biệt, dòng chảy từ thượng nguồn bị ngăn chặn nên cá thiên nhiên không còn sinh sôi nảy nở. Những người hơn nửa đời gắn bó với nghề săn cá bông lau cũng treo lưới tìm sinh kế khác. Con cá từng giúp ngư dân cất nhà, mua gạo, nuôi con,… nay đã dần biệt tăm.

Cũng chính vì bông lau được săn đón quá nhiều, các nhà khoa học thuộc Trung tâm Quốc gia giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ tại huyện Cái Bè (Tiền Giang cũ) đã nghiên cứu thành công ương ép cá nhân tạo, sau đó đồng loạt nhiều nông dân lẫn thương nhân bắt đầu khởi nghiệp với cá bông lau. Tại An Giang, TP. Cần Thơ, Vĩnh Long, cá bông lau được nuôi thương phẩm, một ký cá nuôi bán tại chợ khoảng 170.000 đến 200.000 đồng. Thượng khách thì chỉ thích loài bông lau tự nhiên dù giá cả cán mức 500.000 đồng/kg, nhưng bông lau đã không còn về nữa, bến sông không ngủ ngày nào chỉ còn dân hạ bạc ngồi ngóng bông lau.

Bây giờ mỗi khi nhắc đến Vàm Nao mùa cá bông lau lại thấy nhớ người xưa da diết, cái thời kình ngư lội đầy châu thổ, nước to, sóng xiết nhưng dân vạn chài vẫn hăng hái ra sông. Ngày nay cá bông lau ít ỏi, người ta còn chỉ biết hỏi:

Ai về ông Chưởng Vàm Nao

Cho em hỏi con cá bông lau có còn?