Tôi không ngạc nhiên khi nội dung giữ hay bỏ quy định Nhà nước thu hồi đất phát triển kinh tế là đề tài gây tranh luận sôi nổi nhất trong cuộc thảo luận về dự thảo Luật Đất đai sửa đổi sáng ngày 3/11. Bởi đây là nội dung vẻn vẹn mấy chữ nhưng có rất nhiều khái niệm cần được làm sáng tỏ.
Về mặt nguyên tắc, luật pháp Việt Nam vẫn khẳng định đất đai là sở hữu toàn dân, điều đó có nghĩa người dân trên lý thuyết không có quyền tài sản đối với đất đai. Và do đó, trên nguyên tắc việc thu hồi quyền sử dụng đất của người dân để phục vụ các mục đích của nhà nước là quyền của nhà nước đối với mọi loại đất đai.
Tuy nhiên, quyền thu hồi đất của Nhà nước cũng có nguyên tắc để đảm bảo người dân có thể yên tâm sinh sống, sử dụng mảnh đất mà mình được trao quyền sử dụng.
Luật pháp hiện nay đang quy định Nhà nước có quyền thu hồi đất phục vụ mục đích an ninh quốc phòng, công cộng, và phát triển kinh tế. Đối với các mục đích an ninh quốc phòng thì không nảy sinh nhiều vấn đề khúc mắc. Nhưng đối với mục đích phát triển kinh tế thì câu chuyện hoàn toàn khác.
Phần lớn nguyên nhân dẫn đến khiếu kiện của người dân là vấn đề liên quan đến thu hồi đất phục vụ mục đích phát triển kinh tế. Khi người dân phải từ bỏ quyền sử dụng đất của mình để nhường đất cho các doanh nghiệp, những người dân khác vì mục đích phát triển kinh tế.
Vậy câu hỏi đặt ra ở đây là: Tại sao người dân này lại phải nhường quyền phát triển kinh tế của mình cho người dân khác?
Luật đất đai hiện hành đang quy định Nhà nước có quyền thu hồi đất để phát triển kinh tế. Song chưa làm rõ khái niệm phát triển kinh tế ở đây là phát triển kinh tế cho ai, cho nhà nước hay cho doanh nghiệp?
Nếu như thu hồi đất của người dân này để trao cho người dân khác mà trái với ý nguyện của bên bị thu hồi thì rõ ràng câu chuyện không còn mang màu sắc bình đẳng nữa. Đành rằng, các doanh nghiệp muốn phát triển cần có một quỹ đất đủ lớn.
Nhưng, việc tích tụ một quỹ đất đủ lớn không thể thực hiện bằng cách tước đoạt quyền sử dụng đất của người khác bằng ý chí của chính quyền thông qua luật pháp. Việc đó, vô tình hay hữu ý đều đi ngược lại nguyên tắc mọi người dân đều có quyền bình đẳng trước pháp luật.
Trên thực tế, dù không có yếu tố vụ lợi, thì nhiều cấp chính quyền đều mong có các doanh nghiệp lớn đầu tư, sử dụng đất mang lại nhiều lợi ích nhất, một mặt tạo ra việc làm cho cộng đồng, một mặt tăng nguồn thu cho ngân sách.
Các doanh nghiệp có tiềm lực tài chính lớn có thể sẽ mang lại nhiều lợi ích từ việc sử dụng đất hơn so với hiệu quả sử dụng đất của đa số người dân. Nhưng việc sử dụng đất không hiệu quả không phải là lý do khiến một người phải trả lại đất để giao cho người khác.
Các doanh nghiệp dù lớn hay nhỏ thì đều phải tiếp cận tài nguyên một cách bình đẳng như mọi người dân khác. Dựa trên việc khai hoang, việc đầu tư vào cơ sở hạ tầng để gia tăng giá trị đất, hoặc trên sự thỏa thuận công bằng với những người dân khác.
Chính quyền có thể hỗ trợ quá trình này bằng cách tham gia làm cầu nối để người cần đất có thể thỏa thuận với người có đất, bằng cách hỗ trợ thủ tục chuyển đổi mục đích sử dụng để doanh nghiệp sử dụng đất theo cách có hiệu quả cao nhất.
Quá trình để một doanh nghiệp có thể mua được đất của người dân để tích tụ diện tích có thể sẽ khó khăn, và cần sự hỗ trợ của nhà nước. Nhưng, nhà nước chỉ có thể hỗ trợ bằng cách tạo ra các mặt bằng mới, cải tạo, hoàn thiện hạ tầng cho các diện tích đất đang được sử dụng không hiệu quả trong việc trưng mua từ những người đang sở hữu để bán lại cho các doanh nghiệp.
Luật pháp, vì thế, không nên trao quyền cho nhà nước thu hồi đất của người dân cho mục đích phát triển kinh tế, nếu đó không phải là một dự án công cộng. Thay vào đó, luật pháp cần tạo ra những quy định khiến cho việc mua bán, trao đổi đất đai giữa người dân được thuận lợi, dễ dàng hơn.
Cải thiện quy trình chuyển đổi mục đích sử dụng, cấp quyền sử dụng đất cho người dân nhằm giúp người dân, doanh nghiệp sử dụng đất linh hoạt, mang lại hiệu quả cao.
Đã đến lúc nhà nước cần hạn chế bớt quyền thu hồi đất của mình, để nền kinh tế được vận hành dựa trên sự bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, đảm bảo quyền bình đẳng trong tiếp cận tài nguyên đất đai của mọi người dân.