Xẩm tàu điện - Nét văn hóa độc đáo Hà Thành

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

Khác với các loại hình xẩm truyền thống như xẩm chợ, xẩm cô đầu, xẩm nhà tơ, xẩm huê tình, xẩm tàu điện sở hữu những nét độc đáo không giống với bất kỳ loại xẩm nào.

Sự khác biệt không chỉ nằm ở chỗ nó thường được hát trên tàu điện mà còn ở ca từ, nhạc cụ cho đến trang phục người biểu diễn.

Xẩm tàu điện, hay còn có tên gọi khác là Xẩm Bờ Hồ bởi vị trí ra đời và không gian nuôi dưỡng loại hình nghệ thuật này phát triển chính là quanh khu vực Hồ Gươm.

Sau gần 1 thế kỷ gắn bó với người dân Hà thành nói chung và trở thành một trong những dấu ấn khó phai mỗi khi nói đến Hồ Gươm, năm 1992, hình ảnh những tuyến tàu điện leng keng đã chính thức từ giã 36 phố phường và mang theo những làn điệu xẩm trở về dĩ vãng; Và đến nay, dù không còn được phổ biến như trước nhưng chúng ta lại có thể được lắng nghe những làn điệu xẩm được vang lên trong không gian Hồ Gươm mỗi tối cuối tuần.

Lịch sử thăng trầm của một loại hình nghệ thuật độc đáo đã và sẽ luôn gắn bó, hòa quyện với Hồ Gươm như thế nào, chúng ta sẽ cùng được biết trong hành trình Bánh xe đồng vọng hôm nay. Những câu chuyện của nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến sẽ giúp chúng ta hiểu thêm về loại hình âm nhạc văn hóa độc đáo này.

Điểm Dừng

Qua câu chuyện mà nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến vừa chia sẻ thì dễ thấy xẩm tàu điện là một phần không thể thiếu của Hà Nội hơn hai mươi năm trước đây. Chỉ với hai nhạc cụ vô cùng tối giản là nhị hồ và song loan mà tạo thành món xẩm tàu điện danh bất hư truyền. Các bạn có thể hình dung như thế này: Nghệ sĩ biểu diễn xẩm thường mặc quần áo đơn giản, nam thì mặc áo nâu, đầu đội mũ cát, đeo kính đen còn nữ thì lại mặc áo tối màu có yếm màu sáng và váy đến lưng đầu gối.

Theo các nhà nghiên cứu "cha đẻ" của "xẩm tàu điện" chính là hai nghệ nhân quá cố Tùng Nguyên và Thân Đức Chính.

Tàu điện Bờ Hồ

"Xẩm tàu điện" là loại hình âm nhạc đường phố được trình diễn trong những chuyến tàu ngược xuôi gần 1 thế kỷ ở Hà Nội. Những chuyến tàu điện ấy đã trở thành "sân khấu" lý tưởng cho Xẩm được phát triển thăng hoa. Mỗi khi đến ga tàu điện hay ngồi trên các toa tàu, hành khách lại được nghe những người nghệ sĩ cất giọng hát trầm bổng tha thiết trong tiếng nhị, tiếng phách.

Có một điều thú vị khác nữa là những nghệ nhân đã chế tác một số bài thơ được ưa chuộng thời bấy giờ thành các bài hát xẩm. Các làn điệu "Xẩm tàu điện" được phổ từ thơ của nhiều tên tuổi nhà thơ lớn như Nguyễn Bính với các bài : Lỡ bước sang ngang, Trăng sáng vườn chè, Chân quê..rồi các bài thơ của Nguyễn Khuyến, Á Nam Trần Tuấn Khải, Tản Đà…

Khi biểu diễn, người hát "xẩm tàu điện" biểu diễn trên tàu bằng hình thức đi qua các toa với những giai điệu rất đẹp, chậm rãi, vừa phải. Là một người được may mắn trải nghiệm phương tiện giao thông tàu điện những năm trước đây, ông Chiến ở Hoàn Kiếm Hà Nội vẫn còn lưu lại trong trí nhớ của mình hình ảnh những người hát xẩm rong theo những tuyến tàu.

Và khi tàu điện không còn, như một quy luật, hát xẩm cũng mất dần. Đã 20 năm, kể từ khi tàu điện ngừng hoạt động, cũng là khoảng thời gian, xẩm biến mất khỏi đời sống. Tưởng như xẩm cũng sẽ bị lãng quên khi tàu điện biến mất khỏi mạng lưới giao thông Hà Nội. Nhưng rồi xẩm trở lại với chiếu xẩm tại cổng chợ Đồng Xuân đều đặn hai ngày cuối tuần.

Với những người đã từng có những ký ức về xẩm tàu điện của hơn 20 năm về trước hẳn sẽ là người cảm nhận được rõ nhất những điều còn, điều mất của xẩm tàu điện. Xẩm ở Hồ Gươm bây giờ ít nhiều cũng phải khác trước để phù hợp với cuộc sống hiện đại khi người dân không có nhiều thời gian để nghe xẩm hàng tiếng đồng hồ nữa. Vì thế, các điệu xẩm cũng ngắn gọn, tiết tấu nhanh và rộn ràng hơn, mang tính thời sự hơn.

Một vài bạn trẻ có cơ hội được thưởng thức xẩm chợ Đồng Xuân chia sẻ :

# Thật vui khi mấy chục năm sau, loại hình "nghệ thuật đường phố" đậm chất dân gian này lại được phục dựng. Cùng với sự biến chuyển của đời sống, xẩm dần lùi vào ký ức nhường chỗ cho các loại hình nghệ thuật đương đại. "Xẩm tàu điện" của thế kỷ XX hoàn toàn có thể tái sinh trong thế kỷ XXI khẳng định sự tồn tại vững chắc của loại hình văn hóa độc đáo này trong lòng công chúng thủ đô.

Cảm nhận của tôi

Đến với chợ Đồng Xuân Hà Nội trong hai ngày cuối tuần bạn sẽ được thưởng thức các buổi biểu diễn hát xẩm. Tuy xẩm hiện đại không hòa trong tiếng leng keng của tàu điện mà xuất hiện trong không gian của những buổi biểu diễn âm nhạc đường phố nhưng sự hiện diện của xẩm với những giai điệu rất riêng, với một màu sắc rất khác biệt, hội tụ cả nét cũ và mới đã tạo nên sức hút cho loại hình nghệ thuật dân gian này.

Chiếu xẩm chợ Đồng Xuân

Bạn có thể dành cho mình một tối thứ bảy, dạo chơi phố đêm và lang thang qua chợ Đồng Xuân sẽ bắt gặp một chiếu hát xẩm rong, với chỉ một vài dụng cụ đơn giản và một chiếc chiếu con. Giữa sự hỗn tạp của các loại hình âm nhạc thị trường, lời ca của xẩm như đánh thức tâm hồn mỗi người được trở về với ký ức đẹp đẽ của Hà Nội xưa. Những kiến thức về xẩm tàu điện mà bạn từng được đọc qua sách báo, tranh ảnh hay các bộ phim tài liệu sẽ trở nên sống động, hấp dẫn hơn bao giờ hết trong từng lời ca, tiếng nhạc, ánh mắt hay nét mặt của người nghệ sĩ thể hiện. Tiếng đàn nhị hồ và song loan hòa quện vào trong từng câu hát để bao hồi ức dội về trong lòng những con người đã bạc mái đầu.

Đó có thể là hình ảnh hai bố con người hát xẩm đang lập bập bước chân, dìu nhau bước lên sàn tàu điện, vừa đi thật chậm chậm vừa hát "Vui nhất có chợ Đồng Xuân, mùa nào thức nấy xa gần đến mua." Đó có thể là đôi mắt xa xăm với nét buồn còn đọng trên khóe mắt, đọng trong lời ca. Có bài nghe rộn ràng thật đấy nhưng lại ẩn giấu trong đó là nỗi buồn thầm lặng và những giọt nước mắt của kẻ tha phương:

“Ba xu ghế gỗ rẻ tiền

Toa sau thì để xếp riêng gánh gồng

Năm xu ngồi ghế đệm bông

Hỏi mình có sướng hay không hỡi mình”.

Xung quanh chiếu xẩm, ai nấy đều lặng lẽ thả hồn mình trong không gian bay bổng của tiếng nhạc mà lại vấn vít lòng người đến lạ kỳ. Dù nốt nhạc cuối cùng cũng đã lặng vào không gian, người thưởng thức vẫn như chưa dứt hồi ức, đến khi bừng tỉnh cũng cảm thấy thật khác, cảm xúc vỡ òa trong không gian khiến những tràng pháo tay tán thưởng dường như cũng chậm rãi và nhẹ nhàng hơn.

Và như một thói quen, cả với những người lần đầu thưởng thức xẩm, ai nấy đều thả vào chiếc nón mê của gánh hát xẩm rong vài đồng bạc lẻ như những lời cảm ơn nhẹ nhàng cho bài mà ca họ đã và đang hiến dâng cho cuộc đời, cho những ký ức đẹp mà họ đã gợi lại trong tâm hồn mỗi người. Mặc cho những lời bàn luận, tiếng vỗ tay tán thưởng, họ vẫn say sưa theo tiếng hát của mình, theo những nhịp trống phách để tiếng ca, tiếng đàn lan tỏa trong không gian linh thiêng của Hồ Gươm.

Chiếu xẩm đều đặn diễn ra mỗi cuối tuần tại cổng chợ Đồng Xuân. Ảnh: Vnexpress

Ký ức đẹp luôn luôn nuôi dưỡng tâm hồn con người để sống với những niềm yêu thương quê hương đất nước. Và nỗi nhớ còn lại bao giờ cũng là điểm tựa để ta sống với hoài bão lớn lao. Những giai điệu thân thương của bài xẩm tàu điện tưởng như mất đi nay lại trở về với người dân Hà Nội.

Chúng hiện lên với một hình hài mới cùng mong ước chở đầy những niềm hân hoan mới và tình yêu Hà Nội da diết trong trái tim mỗi người con của mảnh đất kinh kỳ. Hãy cùng Bánh xe đồng vọng dạo bước thật chậm và thả hồn thật phiêu lãng trên hành trình quanh Hồ Gươm để cảm nhận rõ nét nhất mọi cung bậc cảm xúc mà bạn có thể dành cho Hà Nội.

Trong chương trình tiếp theo, mời quý vị và các bạn dừng chân và khám phá những câu chuyện chưa được nhiều người biết đến tại một địa chỉ đã gắn liền với Hồ Gươm, đó chính là Tòa soạn Báo Nhân Dân – 71 phố Hàng Trống.