Văn hóa Kẻ - Thăng Long xưa (Phần 1)

Kẻ là từ Việt cổ chỉ 1 vùng, 1 nơi, 1 chốn, tương đương với thôn, xã, làng...

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

Lâu nay, khi nói và viết về Hà Nội, nhiều người thường ưu tiên khu vực kinh thành, nơi có nhiều phường nghề và các phố buôn bán, nói cách khác là quan tâm đến “Hà Nội Hàng” - tức là các phố bắt đầu bằng chữ Hàng. Hà Nội Hàng không chỉ là vùng đất lịch sử mà còn thấm đẫm văn hóa thị dân, nơi tiếp nhận văn hóa nước ngoài để rồi loại bỏ cái không phù hợp lấy cái tinh túy và Hà Nội hóa.

Tuy nhiên, để làm nên một Hà Nội không chỉ có Hà Nội Hàng mà còn có một Hà Nội Kẻ. Kẻ là từ cổ chỉ một vùng đất, một làng ven thành Thăng Long xưa, chỉ được dùng trong dân gian, cuộc sống hàng ngày, mà không được đưa vào các văn bản hành chính thời phong kiến, nên đến ngày nay chỉ có các nhà nghiên cứu sử học, hay nhà văn hóa dân gian mới thường sử dụng từ Kẻ này để gọi tên các vùng đất ven kinh thành Thăng Long xưa.

Với vị trí địa lý bao quanh kinh thành Thăng Long, với dân cư và đời sống văn hóa tinh thần phong phú, văn hóa của những vùng kẻ từ đời Lý- Trần- Lê và đến Hà Nội thời Nguyễn có giá trị rất đặc biệt vì ở đó ko chỉ có các lễ hội văn hóa mang dấu ấn rất đậm nông nghiệp lúa nước và đậm dấu ấn vùng ven kinh thành, mà còn có nhiều truyền thuyết huyền thoại và nhân vật lịch sử, bổ sung cho văn hóa kinh đô, tạo ra văn hóa chung của Thăng Long – Hà Nội .

Hành trình khám phá đời sống văn hóa tinh thần và những dấu ấn lịch sử còn được lưu lại tại những vùng đất văn hiến lâu đời này chắc chắn sẽ mang tới cho quý vị nhiều câu chuyện thú vị.

“Nói về Kẻ, là từ Việt cổ chỉ 1 vùng, 1 nơi, 1 chốn, tương đương với thôn, xã, làng, đi sau chữ Kẻ bao giờ cũng là tên nôm chỉ vùng đó; ví dụ như vùng Đông Ngạc gọi là Kẻ Vẽ, Xuân Đỉnh gọi là Kẻ Giàn, vùng Nhổn gọi là Kẻ Noi, Diễn gọi là Kẻ Diễn,… Kẻ là 1 vùng nằm ven kinh thành Thăng Long, nói một cách chính xác hơn là nằm bên cạnh vừa là đê vừa là lũy chạy từ Nhật Chiêu, qua Giảng Võ, Kim Liên, Trần Khát Chân và ra đến khu Lương Yên.

Đấy vừa là lũy, vừa là đê La Thành, tất cả các làng nằm ngoài vùng đó gọi là Kẻ, chỉ có rất ít làng nằm trong vùng này cũng gọi là Kẻ đó là làng Kim Liên. Cái tên Kẻ này rất phổ biến nhưng có từ bao giờ thì đó là chuyện ko dễ tìm nhưng chắc chắn là nó có từ rất lâu rồi. Cái tên Kẻ này chỉ dùng trong dân gian, cuộc sống hàng ngày, ko đưa vào các văn bản hành chính thời phong kiến nên đến ngày nay, chỉ có các nhà nghiên cứu sử học, văn hóa dân gian thì dùng từ Kẻ này.

Các làng Kẻ ngày xưa nối tiếp nhau và có người thì cho rằng Kẻ chỉ là 1 làng, nhưng trên thực tế Kẻ có thể gọi chung cho cả 1 vùng; như kẻ Bưởi gồm rất nhiều làng như…Yên Thái, Trích Sài.. hoặc có rất nhiều câu có chữ Kẻ đầu tiên trong ca dao Hà Nội. Ví dụ: Ta đây Kẻ Láng là vùng trồng rau, hoặc là: Rượu Kẻ Mơ, thơ Kẻ Lủ; Đất Kẻ Giàn, quan Kẻ Vẽ…Nói thế để nói rằng vùng Kẻ ven Thăng Long là vùng có rất nhiều nhân tài, nhiều nghề riêng và nó ko trùng lắp với các nghề trong khu vực nội đô Thăng Long”.

Hoàng Thành Thăng Long (Hà Nội)

Kinh đô Thăng Long xưa được chia làm 3 khu vực rõ ràng: khu vực Hoàng thành là nơi vua ở và là nơi bàn chuyện quốc gia đại sự; khu vực kinh thành là nơi dân cư sinh sống và buôn bán, sản xuất hàng thủ công; và khu ven kinh đô là các làng làm nghề thủ công liên quan đến nông nghiệp hay sản xuất rau, chăn nuôi cung cấp cho kinh đô.

Khu vực này còn được gọi là kẻ. Ví dụ như kẻ Láng thì chỉ có làng Láng nhưng kẻ Bưởi lại có rất nhiều làng như: Bái Ân, Yên Thái, Trích Sài, Nghĩa Đô… Ông Trần Đình Chính, một người dân sinh sống tại phố Ngọc Hà chia sẻ những hiểu biết của mình về tên gọi của các làng Kẻ xưa:

“Kẻ là danh từ chỉ vùng miền. Người Cổ Nhuế mạn trong thì gọi là Kẻ Noi, ở vùng Bưởi thì gọi là Kẻ Bưởi, ở làng Vòng thì gọi là Kẻ Vòng. Kẻ là danh từ để phân biệt người dân ở vùng miền đó thôi. Làng Vòng thì ng ta làm cốm, nhưng k bán ở địa phương mà mang vào trong Hà Nội để bán.

Người ta gánh cốm vào trong Hà Nội bán đến khi hết cốm thì ng ta lại về. Thì người Hà Nội gọi đó là Kẻ Vòng. Người bán giấy ở Bưởi chẳng hạn mang giấy lên trên phố Hàng Giấy bán thì người ta gọi đó là vùng Kẻ Bưởi. Kẻ là danh từ vùng miền chỉ những địa danh làng nghề xung quanh Hà Nội thôi. Kẻ ko phải một danh từ xấu mà là một câu nói quen miệng của người Hà Nội cổ”.

Không chỉ trong các tài liệu lịch sử được ghi chép lại mà trong kho tàng văn học dân gian còn cho thấy rõ, các kẻ - làng xưa vừa sản xuất nông nghiệp lại vừa có nghề thủ công đặc trưng đã đi vào ca dao về Hà Nội và tên gọi cũng đã trở nên thân thuộc với nhiều người cho đến ngày nay như:

“Kẻ Mơ cất rượu men vàng

Kẻ Vọng dệt gối, chăn tằm kẻ Mui

Kẻ Giả thì bán bùi nhùi

Kẻ Lê bán phấn cho người tốt da

Kẻ Vọng khéo ngọc, khéo ngà

Đưa đem đi bán cho nhà kẻ sang

Kẻ Lủ thì bán bỏng rang

Trên Ô hàng Đậu lắm hàng nhiều thay”.

Nghề giấy Kẻ Bưởi

Nhiều nghề thủ công truyền thống của từng vùng Kẻ, làng Kẻ ven kinh thành Thăng Long xưa dù không còn được lưu giữ đến ngày nay, song chỉ cần nhắc đến những cái tên thôi thì ai cũng biết. Ông Đinh Trọng Ngọ, một thính giả có nhiều năm sinh sống tại Hà Nội chia sẻ những hiểu biết của mình về đặc điểm làng nghề rõ nét của một số vùng Kẻ:

“Ở làng Cót thì họ có những cái nghề đặc biệt, ví dụ như Cốm Vòng thì chỉ có làng Cót đó, hoặc là quanh đấy mới làm đc cốm vòng đặc biệt. Thế còn lên trên này, Kẻ Bưởi, Chợ Bưởi thì trên này nó cũng có những cái đặc sản của nó. Người Hà Nội là thích đi vòng Hồ Tây này là cái đường ven hồ mới mở đẹp sạch lên đến đầu kia ngày xưa gọi là Kẻ Bưởi nhưng bây giờ tên mới là Lạc Long Quân thì để ngắm cảnh và mua những thứ mà mình thích ví dụ trên đó có cá vàng rất nhiều, có chim cảnh, đến phiên chợ thì họ họp chợ và bán những thứ đặc sản của họ”.

Trong cơn lốc đô thị hóa như hiện nay,có thể nhận thấy rõ, nếu lễ hội ở khu vực nội đô chủ yếu là nhớ ơn công đức tổ nghề và bị đô thị hóa cho phù hợp thì lễ hội ở các kẻ - làng vẫn rất phong phú và lưu giữ được nhiều nét truyền thống, từ lễ thành hoàng làng đến các hội đua thuyền, đấu vật.

Điều đó góp phần gìn giữ văn hóa Thăng Long - Hà Nội. Đặc trưng văn hóa này của các vùng Kẻ được nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến, một người đã dành nhiều tâm huyết và thời gian tìm hiểu về văn hóa Thăng Long – Hà Nội đánh giá rất cao:

"Một đặc trưng nữa của vùng Kẻ hay văn hóa làng tức là cho đến ngày hôm nay 1 số vùng đã đô thị hóa rất nhanh nhưng họ vẫn giữ dc nét văn hóa, ví dụ như các lễ hội ở các vùng kẻ ngày xưa, hay các lễ hội liên vùng vẫn thực hiện, và các cư dân mới đến các vùng kẻ làng đấy thì hoàn toàn ko át được cái văn hóa của làng. 

Đó chính là những văn hóa nguyên thủy của Thăng Long – Hà Nội và đó là cái riêng có của văn hóa Kẻ và cho đến ngày hôm nay nó vẫn hoàn toàn chưa mất đi dù quá trình đô thị hóa tác động rất mạnh mẽ. Ví dụ như lễ hội vùng Bưởi, lễ hội bơi Làng Đăm.., Rõ ràng các vùng kẻ ngày xưa có 1 giá trị đặc biệt trong văn hóa TL cùng với các giá trị trong khu vực nội đô gọi là Kẻ Hàng".

Bắt đầu thập niên 90 thế kỷ XX, các làng ven đô đã có nhiều thay đổi. Khu vực nội đô trở nên chật chội nên nhiều người đã mua đất ven đô xây nhà. Nhưng quá trình đô thị hóa ở những vùng này diễn ra nhanh chóng khi xuất hiện các dự án xây dựng các khu đô thị mới. Đất ruộng, ao hồ được chuyển đổi mục đích sử dụng.

Và nhà cao tầng dãy nọ nối dãy kia mọc lên. Đất ruộng không còn ruộng. Nhiều gia đình đã bán một phần để xây nhà cao tầng. Kết quả làng truyền thống gần như không còn. Tuy nhiên các làng dù trở thành phường vẫn cố gắng giữ văn hóa truyền thống. Các truyền thuyết vốn làm nên tâm thức Hà Nội vẫn được trân trọng.

Vùng ven kinh thành thăng long với tên gọi nôm là các Kẻ chính là nơi sản xuất lương thực cho kinh thành và có các nghề thủ công gắn liền với đời sống người dân, vì thế nói về Thăng Long – Hà Nội thì không thể không nói đến vùng ven kinh đô. Ngoài các hoạt động kinh tế đặc trưng, gắn bó mật thiết với kinh thành Thành thì những giá trị văn hóa,tinh thần ẩn sâu trong đời sống của các thế hệ dân cư vùng Kẻ còn góp phần tạo nên tâm thức Hà Nội.