Tục Kỳ Yên của người Nam Bộ

Trải qua mấy trăm năm tồn tại, tục thờ Thần đã trở thành văn hóa tín ngưỡng của người dân Nam Bộ. Trong số đó, tục Kỳ Yên là cổ lệ lớn nhất, cầu nguyện một cuộc sống no đủ. Từ tháng Giêng cho đến tháng Tư, khi cứ vào độ trăng tròn tỏa sáng là xóm làng khắp Nam Bộ thay nhau rộn ràng thượng lễ Kỳ Yên. Trẻ em xúng xính áo mới, người lớn tươm tất y phục chỉnh tề, tụ hội về đình làng cùng nhau khai hội.

Nét đẹp tín ngưỡng lâu đời

Lễ hội Kỳ Yên xuất phát từ truyền thống cúng thần linh có từ lâu đời của người Việt. Kỳ Yên ở đây mang ý nghĩa cầu an: cầu cho quốc thái dân an, cầu cho mùa màng tươi tốt, mưa thuận gió hòa, muôn loài cỏ cây sinh sôi phát triển.

Đình làng ở Nam bộ mỗi năm có 2 lệ cúng, đó là: lễ Thượng điền (khi thu hoạch xong) và lễ Hạ điền (khi bắt đầu xuống ruộng). Tục Kỳ Yên có thể gộp chung với Thượng Điền hoặc Hạ Điền, hay được tổ chức thành một lễ riêng biệt. Tùy theo phong tục mỗi địa phương mà lễ hội Kỳ Yên được ấn định về thời gian, thứ tự và chi tiết. Nhưng thường thì các lễ Kỳ Yên phải được tiến hành trang trọng tại một ngôi đình, đền, miếu… với lòng tin “có thờ có thiêng, có kiêng có lành”.

Ông Nguyễn Bá Vinh – Trưởng ban Tế tự Đình thần Mỹ Phước, TP.Long Xuyên, tỉnh An Giang bộc bạch đôi lời về lễ Kỳ Yên Nam Bộ: “Mục đích trước tiên của buổi lễ là cầu nguyện thần linh phù hộ độ trì cho quốc thái dân an, phong hòa vũ thuận, gia gia an lạc. Với tinh thần đó, chúng tôi muốn nhắc nhở đến bà con rằng, chúng ta là người Việt Nam, luôn luôn có truyền thống uống nước nhớ nguồn. Người Việt Nam cũng luôn luôn ghi nhận công lao của các bậc tiền nhân đã có công khai mở bờ cõi, giữ gìn đất nước và tạo điều kiện cho chúng ta có cuộc sống yên lành như hôm nay”.

Từ tín ngưỡng đó mà lễ hội Kỳ Yên ở mỗi địa phương đều có chung một điểm là được tổ chức rất trang trọng ở phần Lễ và vui tươi ở phần Hội. Trong phần Lễ có các nghi thức: rước sắc thần về đình; dâng hương, dâng rượu, dâng trà, đọc bài văn tế cầu nguyện và cảm tạ các thần Thành Hoàng, Tiên hiền, Hậu hiền, thần Nông, thần Hổ, ông Nam Hải, bà Ngũ Hành… đã phù hộ cho dân làng có được cuộc sống ấm no. Những người đứng ra tế lễ hoặc tham gia vào nghi thức tế lễ thường là những bậc cao niên, người có chức sắc, hoặc có uy tín trong cộng đồng dân cư.

"Mình cúng để thể hiện lòng biết ơn dó chính là đạo lý làm người"

"Mỗi một năm rước sắc thần và thỉnh sắc thần là hai bên đường người ta làm cỏ sạch sẽ hết. Mỗi khi thỉnh sắc thần đi ngang qua là trước nhà người ta hay đặt bàn hương án. Ngày xưa có tục lệ khi vua đi ngang qua là dân cúi đầu chứ đâu được ngước mặt lên, thì nay mỗi khi thỉnh thần đi qua cứ như là sức sống của vua đi qua vậy đó, dân làng nể lắm"

"Ý nghĩa của việc đặt bàn hương án là để dân chúng thể hiện lòng biết ơn với các vị thần và tỏ lòng kính trọng thần. Biết ơn là biết ơn thần đã phù hộ cho dân chúng từ lễ Kỳ Yên năm trước đến lễ Kỳ Yên năm này"

Sự kết hợp hài hòa giữa tâm linh và truyền thống"

Điều làm nên nét đặc sắc của tục Kỳ Yên đó là phần Hội. Phần hội ở đây thường gồm các chương trình: múa lân, múa rồng, các trò chơi dân gian. Người dân đến với Lễ Kỳ Yên ngoài mục đích cầu phước, cầu tài, cầu lộc, cầu thọ, còn là dịp ôn lại truyền thống lịch sử của ông cha đã khai hoang lập ấp. Đồng thời, được thỏa sức thưởng thức các chương trình nghệ thuật, như: hát bội, cải lương. Trong ngày lễ Kỳ Yên, hát xướng văn nghệ không chỉ để giải trí bình thường mà phải là chương trình văn nghệ có nội dung đạo lý, kết thúc có hậu.

Ông Hồ Văn Hậu, người dân đi cúng lễ Kỳ Yên ở đình Phú Hựu – Đồng Tháp mê xem hát bội vui vẻ cho biết: “Ngày xưa cúng đình là chỉ có hát bội thôi, nay có thêm hồ quảng nữa. Cứ hát ở đâu là tôi đi theo đó. Hát bội ở đình hay lắm, toàn những tuồng như: Lưu Kim Đính, Thần Nữ Dâng Ngũ Linh Kỳ. Tôi già rồi, chứ còn trẻ là nguyện đi theo gánh hát cúng đình”.

Lễ Kỳ Yên cũng là dịp để mọi người thi thố tài nghệ thông qua việc dâng các vật phẩm cúng tế, như: phẩm vật được kết bằng hoa quả, cây lá, sản vật địa phương. Tại một số nơi, lễ Kỳ Yên còn là dịp để giới thiệu các loại trái cây đầu mùa. Hay có nơi còn tổ chức đua ghe, đua xuồng, triển lãm gia súc, gia cầm. Đặc biệt, các bữa tiệc trong ngày lễ Kỳ Yên ở Nam Bộ chỉ mang tính liên hoan, chiêu đãi, hoàn toàn không có chuyện ăn nhậu say sưa, gây mất an ninh trật tự.

Ở Nam Bộ có đến hàng trăm ngôi đình, đền, miếu…hằng năm, các nơi này hầu hết đều tổ chức lễ Kỳ Yên. Dựa trên mốc lịch sử ra đời, quy mô tổ chức và những cổ lệ được truyền thừa trong lễ hội mà nhiều lễ Kỳ Yên ở một số địa phương đã được công nhận là Di sản phi vật thể quốc gia của Việt Nam.

Đầu tiên phải kể đến là Đại lễ Kỳ Yên đình Tân Phước Tây, xã Tân Phước Tây, huyện Tân Trụ, tỉnh Long An. Thời gian tổ chức cố định từ ngày 15 đến 17 tháng Chạp hằng năm. Ngoài niên tuổi 200 năm, được triều đình phong sắc thờ Thành Hoàng Bổn Cảnh, là địa chỉ tín ngưỡng để muôn dân nguyện cầu quốc thái dân an…thì yếu tố quan trọng để Đại lễ Kỳ Yên đình Tân Phước Tây “chinh phục” được những yêu cầu của Bộ VHTT&DL đó là phát huy được tính giáo dục “lấy lễ trị nhân”.

Trong báo cáo “Sưu tầm văn hóa phi vật thể về Đại lễ Kỳ Yên đình Tân Phước Tây” của Sở VHTT&DL tỉnh Long An đã ghi nhận tính giáo dục, hướng con người về các chuẩn đạo đức: chân, thiện, mỹ trong lễ Kỳ Yên là rất rõ nét và tích cực.

Cụ thể, miếu Tiên sư trước đây chỉ đơn thuần cúng tổ nghề, nhưng đình đã chuyển tâm thức sùng bái, tôn kính vào thực tế bằng việc ghi tên trang trọng con em trong làng học giỏi, đổ đạt cao, dựng bảng đặt trong miếu Tiên sư để khuyến khích, đề cao việc học tập đem lại tiếng thơm cho địa phương. Đại lễ Kỳ Yên đình Tân Phước Tây được công nhận là Di sản phi vật thể quốc gia vào năm 2014.

Ông Dương Văn An, ngụ tại huyện Tân Trụ cho biết: “Đình ở đây từ xưa đến giờ rất oai nghiêm, người dân cầu gì được nấy, chư thần ở đây rất phù hộ cho muôn dân. Nên mỗi năm, người ta đến đây cầu nguyện nhiều lắm”.

Kế đến là lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy, phường Bình Thủy, quận Bình Thủy, TP. Cần Thơ. Lễ hội được tổ chức cố định từ ngày 12 - 14, tháng tư (âm lịch). Đình Bình Thủy là công trình có giá trị về kiến trúc nghệ thuật cổ truyền của người Việt giai đoạn khai hoang miền Tây Nam Bộ được xây dựng vào năm 1844 và vua Tự Đức phê sắc phong thần cho làng là Bổn Cảnh Thành Hoàng vào ngày 29/11 năm Nhâm Tý (1852).

Lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy là minh chứng quan trọng về lịch sử định cư trên vùng đất này của người Việt; Sắc phong vua ban thể hiện sự công nhận của chế độ quân chủ về mặt hành chính, sự hình thành làng xã và ngôi đình thờ Thành Hoàng. Nghi lễ Kỳ Yên góp phần củng cố niềm tin của cộng đồng về cuộc sống bình yên, thể hiện văn hóa đặc trưng của cư dân gốc nông nghiệp lúa nước, cầu cho mưa thuận, gió hòa, trời yên, biển lặng...

Với giá trị tiêu biểu, Lễ hội Kỳ Yên đình Bình Thủy được Bộ VHTT&DL đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2018.

Thứ ba là lễ hội Kỳ Yên ở đình thần Thoại Ngọc Hầu, thị trấn Núi Sập, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang. Tôn thần Thoại Ngọc Hầu là một vị tướng đã cống hiến suốt đời mình trong công cuộc khai hoang, lập ấp, đắp đê, làm đường… đến giữ yên bờ cõi phía Tây Nam. Tưởng nhớ đến công lao to lớn của Ông Thoại, nhân dân Thoại Sơn lập đình thờ Ông là thần Thành Hoàng Bổn Cảnh.

Không như các đình khác ở Nam Bộ, theo lệ ba năm mới tổ chức đại lễ Kỳ Yên, ở đình thần Thoại Ngọc Hầu thì việc tế lễ và mời gánh hát bội về Xây chầu cúng Thần luôn diễn ra hàng năm từ ngày 10 -12 tháng ba (âm lịch).

Đình thần Thoại Ngọc Hầu là một ngôi đình gắn với dấu tích của các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội, di dân, lập ấp ở vùng Thoại Sơn xưa. Lễ hội Kỳ Yên đình thần Thoại Ngọc Hầu đã góp thêm các cứ liệu lịch sử - văn hóa để minh chứng cho vị thế lịch sử của vùng đất Thoại Sơn nói riêng và An Giang nói chung trong tiến trình mở mang bờ cõi và giao lưu văn hóa của người Việt với các cộng đồng khác cùng sinh sống trên địa bàn.

Lễ hội Kỳ Yên ở đình thần Thoại Ngọc Hầu cũng là một trong số ít những ngôi đình ở An Giang thu hút đông đảo người dân trong và ngoài tỉnh đến chiêm bái. Với giá trị tiêu biểu đó, lễ hội Kỳ Yên đình thần Thoại Ngọc Hầu được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2020.

Anh Đỗ Thành Chân – người làm công quả tại đình thần Thoại Ngọc Hầu kể: “Nhiều lần thấy làm ăn trắc trở lắm, nằm bên vực thua lỗ, “chết chắc” rồi đó mà Ông cứu được. Có lần đang chở ghe cát bị chìm, đứng vái trong bụng, một lát sau có người xuất hiện cho mượn cái len xút cát ra bớt, rồi cái ghe từ từ nổi lên”.

Lễ Kỳ Yên là biểu tượng của tinh thần đoàn kết và lòng biết ơn sâu sắc mà người dân Nam Bộ dành cho tổ tiên và quê hương. Cổ lệ này không chỉ là một phần của lịch sử mà còn là một phần của hồn cốt, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa đặc trưng của Nam Bộ. Cũng chính vì là cổ lệ tốt đẹp được sinh ra từ trong quá trình lao động mà nhiều thế hệ tiếp nối ở Tây Nam Bộ đã có ý thức giữ gìn, phát huy để lấy đó làm niềm tự hào của riêng quê hương mình. Việc tổ chức lễ hội hàng năm tại hàng trăm ngôi đình thần, đền, miếu… trên địa bàn các tỉnh Nam Bộ là minh chứng cho sự trân trọng và nỗ lực bảo tồn nét đẹp văn hóa tín ngưỡng dân gian của vùng đất này.