Đông Ngạc, làng khoa bảng

Nhưng khi những nếp nhà cổ, cổng làng, lối gạch đỏ dần lùi vào ký ức, câu chuyện về một trong những làng cổ đẹp nhất miền Bắc bỗng trở nên day dứt hơn bao giờ hết.

Làng Đông Ngạc (nay thuộc phường Đông Ngạc) là một vùng đất cổ xưa có tên nôm là Kẻ Vẽ.

Làng ít ruộng nhưng bù lại có nhiều nghề thủ công như làm quạt nan, khăn xếp, nhuộm vải bằng củ nâu, vàng mã… Đầu thế kỷ XX làng có thêm nghề làm mũ cứng lợp vải, mũ nan, mũ “đầm chếch” cho phụ nữ Pháp. Xưa nem chạo làng Vẽ nổi tiếng nên mới có câu: “Giò Chèm, nem Vẽ”.

Làng còn có món khoai phồng rất đặc biệt, gọi là bánh khoai nhưng làm bằng bột nếp cái hoa vàng. Làm bánh khoai phồng không hề dễ, phải là người có nhiều kinh nghiệm, phải làm vào ngày nắng và hanh thì bánh mới phồng to.

Người xưa ca ngợi bánh này “Thứ nhất bánh cuốn Thanh Trì, thứ nhì khoai phồng làng Vẽ”. Cuối thế kỷ XIX, Kẻ Vẽ đã trở thành một trung tâm buôn bán giao dịch sầm uất của phía tây bắc Hà Nội với chợ Vẽ và phố Vẽ có nhiều cửa hiệu bán tơ lụa vải vóc, tạp hóa, tương cà mắm muối.

Đông Ngạc có nhiều họ gồm: Phan, Phạm. Đỗ, Nguyễn, Hoàng…Từ đời Trần đến đời Nguyễn trong khoảng 500 năm, làng có 23 bảng nhãn, tiến sĩ, phó bảng, 2 tiến sĩ võ, có thể kể  thêm: 2 tiến sĩ Sỹ vọng và 4 tiến sĩ Tiến triều, tổng cộng là 31 vị đậu đại khoa cùng với trên 400 cử nhân  và tú tài.

Các nhà Nho có câu: “Đông cổ Am, nam Hành Thiện”, làng Cổ Am thuộc Hải Phòng (phía đông kinh đô Thăng Long) và làng Hành Thiện của tỉnh Nam Định (phía Nam kinh đô Thăng Long) thời nhà Nguyễn có nhiều người  đỗ đạt.

Câu này chỉ nói cho vần vì Hành Thiện có 88 người đỗ cử nhân và đại khoa nhưng Cổ Am chỉ có 18 người trong khi làng Vẽ có tới  23 người đỗ đạt  làm quan. Nguyên Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao  Phạm Gia Khiêm (2006-2011) cũng là người làng Đông Ngạc

Năm 1945, khi ông Trần Văn Lai làm thị trưởng Hà Nội lấy tên các danh nhân đặt tên phố, tên đường thì ông Phan Phu Tiên người  làng Vẽ được đặt tên phố ở Hà Nội. Phan Phù Tiên đỗ tiến sĩ lần đầu vào cuối triều Trần và lần thứ 2 vào đầu triều Lê. Ông từng được  giao phụ trách Quốc Tử Giám. Ông là tác giả của bộ sử nổi tiếng “Đại Việt sử ký tục biên”.

Tên của ông không chỉ được đặt cho một con phố ở Hà Nội mà còn được đặt tên đường ở nhiều thành phố trên cả nước. Một người họ Phan khác là Phan Văn Trường cũng được đặt  tên ở Hà Nội, TP.HCM. Ông là luật sư hành nghề ở Pháp đầu thế kỷ XX, ông  yêu nước, chống Pháp, ông giúp đỡ Phan Chu Trinh, Nguyễn An Ninh…khi họ ở Paris.

Thập niên 20 thế kỷ XX, ông về Sài Gòn làm báo và viết báo đả kích Pháp nên bị xử tù. Không chỉ họ Phan, họ Hoàng ở làng Vẽ cũng có tới 4 người đặt tên phố ở Hà Nội, Tuyên Quang, TP.HCM, Đà Nẵng…gồm: Đệ tam giáp tiến sĩ Hoàng Tướng Hiệp, phó bảng Hoàng Tăng Bí cùng con trai Hoàng Minh Giám và bác sỹ Hoàng Tích Trí.

Hoàng Tăng Bí tham gia Đông Kinh nghĩa thục, ông viết tuồng, làm báo chống thực dân Pháp. Hoàng Minh Giám từng làm bộ trưởng Bộ Ngoại Giao, bộ trưởng Bộ Văn Hóa của chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa. Hoàng Tích Trí là Bộ trưởng Bộ Y tế

Một thời Đông Ngạc từng là bối cảnh của nhiều bộ phim đề tài xưa vì có nhiều nhà cổ, cổng làng, đường làng lát gạch nguyên vẹn. Ngày nay,

Đông Ngạc thay đổi, không gian không còn như xưa, vẫn biết phát triển và bảo tồn luôn mâu thuẫn song thật tiếc cho một làng cổ đẹp nhất  miền Bắc.