An toàn qua mùa hạn, mặn

Đến vùng ngọt hóa Gò Công vào tháng 5 khi cơn mưa đầu mùa vừa tạnh, nước ngọt dưới kênh đầy ắp, nông dân mừng rỡ vì vùng quê này đã đi qua hạn mặn an toàn. Tại Tiền Giang, khu vực ngọt hóa Gò Công rộng 54.000 hecta nhưng chỉ lấy nước ngọt độc đạo qua cống Xuân Hòa (huyện Chợ Gạo).

Vốn là vùng tiếp giáp biển, đất đai khô cằn, hằng năm độ mặn tăng cao và lấn sâu vào nội đồng đã khiến khu vực này nhiều năm nay trở thành “tâm điểm” hạn mặn và thiếu nước ngọt của ĐBSCL. Đến mùa khô 2025 thì diễn biến tích cực hơn nhờ vào hệ thống thủy lợi và tư duy ứng phó của nông dân.

Anh Võ Thanh Phong ở xã Bình Phục Nhứt, huyện Chợ Gạo kể, đến nay, hơn 23.000 hecta lúa ở đây đã thu hoạch xong. Năm nay, nguồn nước cấp bổ vào kênh Xuân Hòa đủ cung cấp cho rau màu, chăn nuôi gia súc, gia cầm. Nhà máy BOO Đồng Tâm đã tăng cường công suất, đưa 50.000 mét khối nước sạch/ngày kết hợp với 21 vòi nước công cộng để giúp cho người dân sinh hoạt.

Anh Phong cho biết thêm: “Có trữ nước vô đìa, bom nước nhồi vô mương thường xuyên. Chúng tôi sợ nên dự trù nhưng đến nay thì nước phục vụ cho tưới tiêu ở khu vực này rất đạt và đầy đủ”.

Tại Sóc Trăng, các đợt xâm nhập mặn với nồng độ trên 4 phần nghìn đã xuất hiện nhưng những trà lúa Đông Xuân muộn (vụ 3) vẫn phát triển tốt. Lượng nước ngọt trên các kênh rạch vẫn đảm bảo cung cấp đủ cho diện tích sản xuất lúa vụ 3. Các vùng “tâm điểm” mặn xâm nhập của Sóc Trăng năm nay chưa ghi nhận thiệt hại nào do thiếu nước và xâm nhập mặn gây ra. Đặc biệt, những vùng thiếu nước, nông dân chuyển sang trồng màu để tiết kiệm nước tưới.

Chủ tịch UBND tỉnh Sóc Trăng Trần Văn Lâu cho biết: “Lúa đến ngày thu hoạch mà nước trên mương, kênh vẫn còn thì đây là một giải pháp trữ ngọt rất là hay. Riêng phần lúa là năm nay bà con không bị thiệt hại nặng như những năm trước”.

Hậu Giang cũng là vùng chịu ảnh hưởng từ hạn và mặn. Tuy không phải là tỉnh ven biển nhưng hằng năm vào mùa khô, tỉnh Hậu Giang bị mặn xâm nhập sâu vào nội đồng thông qua sông Cái Lớn. Mấy năm nay có hệ thống thuỷ lợi Cái Lớn- Cái Bé và Công trình Cống Âu thuyền Ninh Quới được xây dựng trên tuyến kênh xáng Quản Lộ - Phụng Hiệp đã góp phần rất lớn trong việc điều tiết, kiểm soát nước ngọt và nước mặn phục vụ trồng lúa và nuôi trồng thủy sản của người dân ở vùng giáp ranh các tỉnh Bạc Liêu, Sóc Trăng, Hậu Giang. Hạ tầng ngăn mặn trữ ngọt khép kín đã giúp Hậu Giang chuyển đổi từ trồng khóm sang trồng lúa và cây ăn trái cho thu nhập khá.

Ông Phạm Văn Nho, nông dân ở xã Hỏa Tiến, thành Phố Vị Thanh, tỉnh Hậu Giang bộc bạch: “Nhiều năm trước bà con làm cây lúa thì nó bị ảnh hưởng nguồn nước mặn, xèo lá. Từ khi làm cái đập Cái Lớn- Cái Bé thì cây lúa không còn bị như vậy nữa, bà con cũng nắm bắt được chuyển đổi cây trồng. Chúng tôi tự tin là nguồn nước mặn này được khống chế và năm nay lúa Đông Xuân cũng không ngại gì với nước mặn”.

Theo số liệu từ Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, hiện hệ thống thủy lợi của ĐBSCL được hình thành khá đồ sộ với mật độ kênh mương lớn, khoảng 43.000 hecta, là hệ thống hồ chứa tự nhiên giúp trữ nước, tích nước, giúp chủ động cho sản xuất nông nghiệp. Kết quả khả quan ở mùa khô 2025, nông dân vượt quan hạn mặn an toàn là nhờ tư duy chủ động với các giải pháp tích nước, tưới tiết kiệm.

Ông Đinh Thanh Mừng - Phó Trưởng phòng An ninh nguồn nước, Cục Thủy lợi cho biết: “Thói quen của người dân trong việc bảo vệ nguồn nước cũng như sử dụng tiết kiệm thì cũng đã dần dần thay đổi. Tuy nhiên, nhiệm vụ này tiếp tục thực hiện từ nay đến 2030 và tầm nhìn đến 2045. Thứ hai là phải tổ chức tuyên truyền đến cơ quan, địa phương, người dân về tài nguyên nước, phổ biến kinh nghiệm tưới tiên tiến, tiết kiệm nước, kỹ thuật thâm canh lúa theo hướng sử dụng nước tiết kiệm, đối phó hiệu quả với tình trạng nắng nóng và khô hạn kéo dài”.

Thống kê của Cục Thủy Lợi, toàn vùng ĐBSCL có 15 hệ thống thủy lợi phục vụ trên 2,5 triệu hecta, chiếm 64% diện tích toàn khu vực. Cùng với các giải pháp theo dõi độ mặn, trữ nước thì các địa phương trong vùng ĐBSCL đã chủ động thực hiện nhiều giải pháp gia cố bờ bao, nạo vét kênh mương, tích trữ nước ngọt. Ông Lê Hữu Toàn, Giám đốc Sở Nông nghiệp – Môi trường tỉnh Kiên Giang nhận xét hiệu quả của cống ngăn mặn Cái Lớn – Cái Bé:

Băng “ Qua việc vận hành từ năm 2021, chúng ta đã kiểm soát tốt mặn – ngọt để đảm bảo các mô hình sản xuất. Từ thời điểm cống vận hành đến nay thì chưa ghi nhận thiệt hại của bà con trong quá trình sản xuất. hai nữa là đã ổn định các mô hình hiệu quả, qua đó có 5 dạng mô hình hiệu quả đã được nhân rộng, đặc biệt một số mô hình bà con nông dân đánh giá cao nhưu mô hình tôm – lúa, chuyên canh 2 vụ lúa, phát triển cây ăn trái chuyên canh cũng như mô hình khóm – cau – dừa ở Gò Quao và Châu Thành”.

Những thay đổi trong tư duy sản xuất, cùng hệ thống thủy lợi ngày càng được Chính phủ đầu tư hoàn thiện, đang mở ra hướng đi bền vững cho bà con ở vùng ĐBSCL và dần thích ứng tốt hơn với hạn hán, xâm nhập mặn.

Trong 10 năm gần đây, lũ về rất ít, hạn mặn của ĐBSCL diễn biến khốc liệt, liên tục và lặp lại, tần suất nhiều hơn. Dễ thấy là các năm 2015 - 2016, 2019 - 2020 và 2023 - 2024. Với tính chu kỳ đó, người dân cũng dần thích nghi, thay đổi sản xuất để sống chung với hình thái thời tiết này.

Hỗ trợ phương thức làm ăn mới ở vùng chịu mặn, công tác đầu tư thủy lợi cũng đã được triển khai. Đã kiểm soát được mặn, nhưng vẫn chưa đủ nước ngọt và chưa phòng hết nạn sụp lún đất làm hư hại đường giao thông.

Đã 9 năm kể từ đợt hạn mặn lịch sử 2016 thì từ đó đến nay, mỗi năm, nông dân ĐBSCL lại phải đối mặt với mùa khô diễn biến thất thường trong vòng 3 tháng. Chỉ mới năm ngoái, đi dọc miền Tây từ Bến Tre đến Cà Mau, có nơi xem việc mua nước ngọt để tưới cây trồng là nhu cầu xa xỉ. Nước ngọt khi đó đủ dùng cho ăn uống và giặt giũ đã là may. Đến mùa hạn năm nay, đồng bằng đã lóe lên những mô hình sống khỏe từ sự kịp thời thích nghi.

Ngày xưa chưa có nguồn nước máy người dân hứng nước mưa trữ lại để dùng dần và ngày nay câu chuyện trữ nước mưa để dùng qua mùa khô hạn lại tiếp tục được áp dụng. Nông dân Bến Tre mỗi nhà đầu tư 2 bồn loại 4.000 lít để tích trữ nước mưa, mùa khô này, dù nước máy có nhiễm mặn nhưng nông dân vẫn khỏe re.

Hoặc mô hình tích trữ nước của nông dân Sóc Trăng cũng đáng học hỏi, nhà nhà chủ động nạo vét ao mương rồi bơm nước ngọt đầy ao để phục vụ tưới tiêu. Thậm chí ở những vùng thiếu ngọt, năm nay bà con đã chọn trồng màu thay lúa vì vốn đầu tư ít và cần nước ít hơn các loại cây khác.

Vấn đề quan trọng hàng đầu trong việc ứng phó với hạn, mặn là phải thích ứng và sống chung. Một khi đã sống chung với mặn thì phải có nước ngọt cung cấp đủ cho sinh hoạt và tưới tiêu. Hiện nay, ở vùng bán đảo Cà Mau vẫn còn hàng nghìn hộ dân thiếu nước ngọt để xài đã chỉ ra hạn chế lớn trong công tác ứng phó với mặn suốt nhiều năm qua ở ĐBSCL.

Mạch nước ngầm bị nhiễm phèn nặng, nước sông bị nhiễm mặn mà công tác nối dài đường ống nước sạch về nông thôn lại quá nhiêu khê. Vì vậy, rất cần các công trình trữ nước ngọt được khai thác hiệu quả để phục vụ sinh hoạt, trong đó ưu tiên áp dụng công nghệ xử lý nước mặn thành nước ngọt.

Đối với vùng đã bị “mặn hóa”, xây dựng các nhà máy nước tập trung để cung cấp nước cho mùa khô. Tiếp tục chương trình đưa nước sạch về nông thôn với các chương trình dự án cụ thể, hiệu quả. Tránh để tình trạng xây nhà máy xong rồi, để chọi lỏi, không hoạt động.

Một nỗi lo hiện hữu qua nhiều năm cho thấy, cứ đến hạn là đất đai bị sụp lún, làm đứt gãy đường giao thông và mất nguồn tài nguyên đất. Điều này cũng dễ hiểu, bởi ở những vùng ngọt hóa gần như sông rạch bị mặn bao vây quanh năm nên người dân sử dụng nước ngầm. Hạ thấp mực nước ngầm là nguyên nhân gây ra hiện tượng sụt lún mặt đất.

Vì vậy chúng ta phải làm những công trình chuyển nước ngọt về vùng ngọt hóa để giảm áp lực khai thác nước ngầm, đồng nghĩa với giải pháp phòng từ xa tình huống sụp lún đất đai.

Rõ ràng, ĐBSCL là trung tâm nông nghiệp lớn nhất cả nước. Do vậy, đầu tư tập trung về cơ sở hạ tầng, thủy lợi; nhất là các công trình thích ứng với hạn mặn ở ĐBSCL vẫn đặc biệt cần thiết không chỉ lúc này mà cho cả mai sau. Điều này, không chỉ nhờ sự nỗ lực của chính quyền và người dân trong vùng; mà cần sự chung tay của các cấp, các ngành từ Trung ương đến địa phương và người dân cả nước.