Tranh kiếng Nam Bộ, giữ vẹn hồn nghề

Nhắc tới tranh kiếng Nam Bộ, người ta chẳng thể nào bỏ qua dòng tranh Bà Vệ nức tiếng vùng Cù lao Ông Chưởng. Và với những nghệ nhân đã trót kết duyên bén rễ với cái nghề họa kiếng tại đây, họ vẫn đang cố gắng chuyển mình theo dòng chảy thời đại để lưu giữ một nét di sản nghệ thuật vô giá của quê nhà.

Theo nhiều tài liệu ghi chép, những bức tranh kiếng đầu tiên trên đất Việt bắt đầu xuất hiện tại cung đình Huế từ thời Minh Mạng – Thiệu Trị. Song, bộ môn họa kỹ này vẫn chưa thực sự phổ biến trong văn hóa dân gian ngày ấy bởi quá trình nhập khẩu phức tạp, tốn kém. Đến mãi những năm đầu thế kỷ XX, những bức tranh kiếng thờ phụng nhân thần mới dần len lỏi trong nếp di sản văn hóa tâm linh của người dân Nam Bộ.

Người trực tiếp đưa nghề họa kiếng về xứ Cù Lao Ông Chưởng phải kể đến ông Trần Văn Tú, vốn từng theo học vẽ tranh kiếng theo trường phái Lái Thiêu tại Cần Thơ. Lúc bấy giờ, những bức tranh thờ chạm gỗ, phù điêu sơn son thiếp vàng hay khảm xà cừ cầu kỳ vốn vẫn đang “cư ngụ” trong các gian thờ tại đại đa số gia đình. Sự xuất hiện của tranh kiếng với màu sắc rực rỡ, bền bỉ cùng phong cách vẽ độc đáo đã nhanh chóng được đón nhận và có sức lan tỏa mạnh mẽ, dần hình thành nên làng nghề tranh kiếng Bà Vệ. Mỗi tiết Thanh minh, người dân miền Tây lại nao nức tìm về những khuôn tranh kiếng Bà Vệ rực rỡ sắc màu với ước mong gặp thật nhiều may mắn và bình an trên đường đời.

Ông Nguyễn Thanh Hòa - Chủ cơ sở tranh kiếng Thanh Hòa, bồi hồi kể lại: "Người dân mình mới có điều kiện kinh tế để mua trang trí, sắm sửa dẫn đến nhu cầu sử dụng bùng nổ. Khi đó còn làm thủ công nên số lượng cũng hạn chế không đáp ứng đủ cho thị trường. Trong giai đoạn đó, trung bình mỗi hộ sẽ sản xuất từ hai chục đến ba chục bộ tranh trên một tháng. Nhà nhà làm, người người làm nhưng cũng không đáp ứng được nhu cầu của thị trường".

Cùng với làng tranh kiếng Bà Vệ, làng trang kiếng Gò Công (Tiền Giang), thì làng tranh kiếng Phú Tân ở Sóc Trăng cũng có bề dày lịch sử phát triển đáng tự hào. Tuy đã qua thời kỳ hưng thịnh, nhưng những giá trị mà làng tranh kiếng Phú Tân đóng góp cho văn hóa Khmer Nam Bộ là những di sản vô cùng đáng giá. Theo nhiều tài liệu nghiên cứu, nghề này được du nhập từ nước ngoài vào từ thế kỷ trước, sau đó bà con tiếp thu kỹ thuật và phát triển tạo nên nét riêng của dòng tranh kiếng Nam Bộ. Tranh kiếng có nhiều loại, ví dụ như tranh thờ, tranh phong cảnh, tranh treo cửa buồng, tranh tích tuồng...

Trong tiếng Khmer, tranh kiếng được gọi là “Kùmnu Kànhchót”, tranh được nhiều gia đình mua về để thờ tự hoặc trang trí trong nhà:

"Cái nghề này từ hồi xưa đến giờ giống như là cha truyền con nối vậy đó. Đi qua Trà Vinh bán nhiều chủ yếu là bán tranh Phật giáo"

"Nghề này nghề truyền thống đó. Cái này không có là máy móc được chỉ có làm bằng thủ công bằng tay vậy thôi".

Việc sản xuất ra một tấm tranh kiếng theo phương thức truyền thống cần rất nhiều thời gian, nhưng đối với những bậc cao niên, đây là điều đơn giản đối với họ, bởi nghề đã gắn bó với họ cả cuộc đời như một phần không thể thiếu. Những đôi tay nhẹ nhàng, uyển chuyển trong từng đường nét tạo nên sự tinh tế sống động cho bức tranh.

Để làm ra một tấm tranh kiếng thành phẩm, đòi hỏi người làm nghề phải nhuần nhuyễn trong từng công đoạn. Đầu tiên là phát họa những đường nét phụ trước, sau đó là những đường nét chính, mọi thao tác đều được thực hiện ở mặt sau của tấm kiếng. Vật tiền cảnh tô vẽ trước, hậu cảnh tô vẽ sau, cuối cùng là màu phông rồi đem tranh phơi nắng, sau khi phơi nắng vài ngày thì bắt đầu công đoạn tô màu cho tranh. Do vậy mà phải cần gần một tuần thì bức tranh mới hoàn thành.

Là một người có hàng chục năm kinh nghiệm trong nghề, cô Triệu Thị Vui - Nghệ nhân vẽ tranh kiếng tại xã Phú Tân, huyện Châu Thành, tỉnh Sóc Trăng chia sẻ: "Nghề tranh kiếng này có từ lâu đời rồi, nghề này là nghề truyền thống, lớn lên là thấy mấy bác vẽ, rồi con cháu sau này cũng làm theo luôn, thì cũng truyền thống gia đình đó. Mùa hạn thì mình mới làm được thôi còn trời mưa thì bó tay, kiếng này mùa mưa làm không được.

Mùa mưa mà có khách có nhu cầu thì mình cũng không thể nào làm được, nghề vẽ tranh trên kiếng này nó độc nhất không có làm máy móc gì được hết trơn, chỉ có vẻ bàn tay thôi, nhưng mà phối màu thì mình học được có thể pha chế được mình cải tiến hơn hồi xưa.

Nếu như một ngày bình quân làm khoảng 2 khuôn. Nhưng mà làm 2 khuôn thì không rồi, 5 ngày thì 10 khuôn, mình vẽ một màu nó khô một màu rồi tô thêm một màu nữa chứ không có vẽ liên tục được. Còn người ta vẽ lên màng giải thì người ta vẽ lấy luôn. Mối nó lại lấy tới nhà ở nhà làm thôi, người thì đi Vĩnh Châu, Bạc Liêu, có người thì đi An Giang, Trà Vinh".

Vẽ tranh trên giấy đã khó, việc vẽ tranh trên kiếng lại càng khó gấp bội. Để tạo nên những tác phẩm tranh kiếng đặc sắc, màu sắc sống động, đòi hỏi người nghệ nhân phải thật sự tỉ mỉ và có tư duy thẩm mỹ cao bởi họa tranh kiếng không giống các loại tranh vẽ thông thường. Nét độc đáo song cũng là sự cầu kỳ của tranh kiếng nằm ở chính kỹ thuật vẽ ngược, tức vẽ từ phía sau mặt kiếng.

Chi tiết vốn phải vẽ sau cùng thì lại trở thành nét mực đầu. Thoạt nghe phức tạp, nhưng đây chỉ mới là những công đoạn phổ thông. Với những đơn hàng cầu kỳ hơn như sơn thiếp vàng, nạm đá… lại càng đòi hỏi ở người thợ sự khéo léo và tính kiên trì.

Với tín ngưỡng thờ tổ tiên được truyền từ đời này sang đời khác, bức tranh thờ “Cửu Huyền Thất Tổ” bằng chất liệu kiếng đã trở thành một phần không thể thiếu trong gian nhà của người dân vùng sông nước. Tranh kiếng còn được ưa chuộng nhờ dòng tranh trang trí tái hiện sống động phong cảnh thiên nhiên hay những điển tích dân gian, như truyện Tấm Cám, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Nhị Thập Tứ Hiếu,... Chính sự đa dạng về nội dung mà sản phẩm của xóm nghề luôn được khách hàng đón nhận nhiệt tình.

Thời hoàng kim là thế, nhưng đến độ những năm 2000, khi đời sống người dân dần nâng cao, các loại tranh đáp ứng tiêu chí rẻ và đẹp xuất hiện ngày càng nhiều đã làm cho sức tiêu thụ tranh kiếng giảm mạnh, nghề làm tranh kiếng cũng vì thế mà chững lại trong khoảng thời gian khá dài.

Nhưng người thợ vẫn luôn tìm cách chuyển mình để lưu giữ cái nghề của cha ông để lại. Một trong những thay đổi lớn trong nghề vẽ tranh kiếng, chắc có lẽ nằm ở kỹ thuật sản xuất tranh kéo lụa bởi thời gian hoàn thành một bức tranh sẽ được rút ngắn hơn.

Một trong những “cây đa cây đề” trong nghề họa kính - ông Huỳnh Minh Quang (Chủ cơ sở tranh kiếng Giáo Quang, xã Long Giang) hồ hởi chia sẻ về kỹ thuật tranh kéo lụa: "Do tôi thấy chuyện ngồi dùng mực tàu để vẽ từng tấm nó quá lâu, có khi một ngày chỉ được một bộ tranh. Nhưng nếu tôi in lụa thì trong vòng một tiếng đồng hồ tôi có thể làm được mười bộ, hay một ngày tôi có thể làm một trăm bộ thay vì một ngày giỏi lắm là mười bộ tranh. Lúc đầu, in chỉ có một màu đen rồi mỗi người đem về nhà sơn".

Những nét phác thảo thanh mảnh, những chiếc cọ dính đầy màu sắc, những hạt kim tuyến lấp lánh đã góp phần làm vang mãi nét văn hóa lâu đời của nghề tranh kiếng Nam Bộ. Mặc cho xóm nghề ngày càng vắng bóng, song nét màu từng đi vào tiềm thức của nhiều thế hệ người Nam Bộ vẫn đang được đánh thức bởi những người thợ canh cánh giữ vẹn hồn nghề…