Tăng thuế sốc khiến thuốc lá lậu phi mã: Kinh nghiệm từ Hoa Kỳ, Úc, Thái Lan

Dự thảo Luật thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đã được đưa ra thảo luận trong kỳ họp Quốc hội vào Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV tháng 10 vừa qua và sẽ tiếp tục được Thường vụ Quốc hội xem xét trong kỳ họp sắp tới. Trong đó, hai phương án về tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) với các sản phẩm thuốc lá được bàn luận khá nhiều vì có nhiều ảnh hưởng đến kinh tế - xã hội, bao gồm kinh tế doanh nghiệp, tình trạng buôn thuốc lá lậu và an sinh của người lao động, nông dân.

Theo đó, dự thảo giữ nguyên tỷ lệ thuế suất hiện hành 75%, và cộng thêm phần thuế tuyệt đối là 2.000 đồng/bao ở phương án 1, và 5.000 đồng/bao ở phương án 2 trong năm 2026, sau đó tiếp tục tăng hàng năm, hướng đến mục tiêu tăng thuế tuyệt đối tới 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Không chỉ riêng Việt Nam mà nhiều quốc gia trên thế giới đã có những động thái mạnh mẽ liên quan đến tăng thuế suất thuốc lá, và từ đó ghi nhận những tác động cũng không hề nhỏ.

Câu chuyện thuốc lá lậu tại Hoa Kỳ, Úc, Thái Lan 

Trong một bài đăng vào tháng 12/2024 của Tax Foundation (một tổ chức phi chính phủ tại Hoa Kỳ chuyên có những báo cáo về chính sách thuế), tổ chức này cho hay buôn lậu thuốc lá khiến các tiểu bang mất gần 5 tỷ đô la tiền thuế tiêu thụ đặc biệt mỗi năm. 

Theo bài viết, chênh lệch thuế suất giữa các tiểu bang là nguyên nhân chính thúc đẩy nạn buôn lậu thuốc lá. Khi chênh lệch thuế suất càng lớn, người tiêu dùng hoặc nhà bán lẻ sẽ càng có động lực sang các tiểu bang có thuế suất thấp hơn để mua sản phẩm với giá thành rẻ hơn.

Tuy nhiên, việc thuế suất cao đối với sản phẩm thuốc lá ở các bang lại tạo động lực lớn để các doanh nghiệp bất hợp pháp có quy mô lớn làm giả tem thuế, bán thuốc lá giả hoặc buôn bán các sản phẩm bị cấm, mà Tax Foundation gọi là hành vi “có mục đích thương mại” nhằm trốn thuế. 

Các vấn đề lớn hơn đối với cả sức khỏe cộng đồng và doanh thu của tiểu bang là do nạn buôn lậu và làm giả mang tính quốc tế. Chỉ tính riêng năm 2022, ước tính có hơn 369 triệu bao thuốc lá đã được buôn lậu vào Hoa Kỳ từ các nguồn quốc tế. Thuốc lá lậu và giả có xu hướng nguy hiểm hơn đáng kể đối với sức khỏe người tiêu dùng, thường chứa hàm lượng chì và các kim loại nặng khác cao hoặc thậm chí là trứng côn trùng và phân người.

Còn tại Úc, theo các tài liệu và ghi nhận trong Báo cáo “Tác động kinh tế của thuốc lá lậu tại Úc” của BIS Oxford Economics, cách đây vài năm, quốc gia này cũng đã trải qua mức tăng đáng kể về thuế tiêu thụ đặc biệt đối với các sản phẩm thuốc lá, đặc biệt là năm 2019.

Điều này đã khiến giá sản phẩm thuốc lá hợp pháp tại Úc ngày càng đắt đỏ, tạo cơ hội lớn cho thị trường chợ đen và các tổ chức tội phạm cung cấp sản phẩm thuốc lá bất hợp pháp cho người tiêu dùng với lợi nhuận cực cao từ việc trốn thuế. Theo Báo cáo Thường niên của ACIC 2020-2021, lợi nhuận cao từ thuốc lá lậu khiến thị trường bất hợp pháp này khó bị phá vỡ.  

Các quốc gia châu Á cũng trải qua bài học tương tự khi cú sốc thuế dẫn đến nhiều hệ lụy. Thống đốc Cơ quan Thuốc lá Thái Lan Poomjit Pongpanngam cho biết  thuế suất thuốc lá không hợp lý đã làm giảm nguồn thu thuế thuốc lá của Chính phủ khoảng 23 tỷ baht và doanh số bán hàng đã giảm đáng kể.

Ông nói, doanh thu từ nguồn thu từ thuốc lá hợp pháp sụt giảm đã làm giảm 50% lượng thuốc lá thu mua từ nông dân trong ba năm qua, làm giảm thu nhập của 500.000 nông dân.

Bài học thực tiễn cho Việt Nam

Khi phân tích các kịch bản có thể xảy ra khi thuế TTĐB thuốc lá tăng quá nhanh tại Việt Nam theo các phương án mà Bộ Tài chính đề xuất, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch PwC Việt Nam cũng đã chỉ ra thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu nhưng sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại. Thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại. 

Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) cũng từng đưa ra mô hình phân tích nhằm đánh giá tác động của việc điều chỉnh thuế suất thuế TTĐB đối với thuốc lá. Theo đó, vào năm 2030, sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án do Bộ Tài chính đề xuất đều giảm mạnh trong khi lượng thuốc lá lậu tăng mạnh, dẫn đến tổng lượng thuốc lá tiêu thụ giảm không đáng kể chỉ ở mức 7% ở cả 2 phương án so với năm 2025. 

Đồng thời, mô hình phân tích cũng cho thấy các nhà sản xuất thuốc lá bắt buộc phải chuyển toàn bộ tác động của thuế tăng sang người tiêu dùng bằng việc tăng giá sản phẩm, từ đó người tiêu dùng sẽ chuyển sang thuốc lá lậu. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.

Thuế là một công cụ tài chính nhằm điều tiết tiêu dùng nhưng cũng cần xét đến tác động của việc tăng thuế đối với môi trường kinh doanh và doanh nghiệp. Đây là quan điểm của nhiều Đại biểu Quốc hội tại buổi thảo luận ở hội trường Quốc hội về dự án Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) ngày 27/11/2024. 

Theo đại biểu Nguyễn Thị Kim Anh (Bắc Ninh), việc tăng thuế đột ngột vào năm 2026 có thể làm giá bán sản phẩm tăng cao, trong khi nhu cầu tiêu dùng không thể giảm ngay với thời gian tăng thuế. Hành động tăng thuế đột ngột như trên có nguy cơ dẫn đến tình trạng nhập lậu, trốn thuế gia tăng.

Mở rộng hơn, theo chia sẻ của đại biểu Hoàng Văn Cường (Hà Nội), hiện nay chúng ta đang đề xuất tiếp tục giảm thuế VAT 2% để kích cầu tiêu dùng. Do vậy, thời điểm tăng thuế TTĐB không nên tăng sớm mà cần lùi lại sau năm 2026, sang năm 2027 và sau 5 năm sẽ tăng tiếp lần thứ hai để đảm bảo vừa điều tiết được hoạt động của thị trường thuốc lá, vừa đi đúng với định hướng phục hồi kinh tế.

Trước đó, cũng tại buổi Tọa đàm “Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt và chống buôn lậu thuốc lá - những vấn đề đặt ra”, ông Hồ Lê Nghĩa, Chủ tịch Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, cho rằng cần cân nhắc kỹ lưỡng phương án thực hiện. Ông Nghĩa dẫn chứng, ngành thuốc lá vẫn có đóng góp lớn vào ngân sách nhà nước trong nhiều năm qua. Điển hình, Tổng Công ty Thuốc lá Việt Nam (Vinataba) nộp ngân sách tăng dần qua các năm, riêng trong năm 2023 đã nộp hơn 14.000 tỷ đồng vào ngân sách; đóng góp 100 tỷ đồng vào Quỹ Phòng chống Covid-19 và 265 tỷ đồng vào Quỹ Bảo vệ Môi trường, đồng thời tạo sinh kế cho hơn 90.000 nông dân…

Theo ông Hồ Lê Nghĩa, việc tăng thuế đột ngột có thể gây bất ổn trong ngành, đặc biệt khi giá thuốc lá hợp pháp tăng mạnh sẽ thúc đẩy buôn lậu thuốc lá - vốn không chịu thuế và không được kiểm soát chất lượng. “Chúng tôi cho rằng phương án tăng thuế phù hợp với tình hình thực tiễn hiện nay là áp dụng phương pháp hỗn hợp với lộ trình tăng dần. Hiệp hội đề xuất tăng 2.000 đồng vào năm 2026, 2.000 đồng vào năm 2028 và thêm 2.000 đồng vào năm 2030, nhằm tạo ra một lộ trình phù hợp giúp giảm thiểu tác động tiêu cực tới ngành và thị trường.”

Từ những bài học quốc tế cũng như các phân tích và nhận định từ các chuyên gia trong trong nước, có thể thấy thay vì tăng thuế cao và đột ngột như các phương án trong dự thảo luật mà Bộ Tài chính đề xuất và có nguy cơ gặp phải những hệ quả tương tự tại nhiều quốc gia khác trên thế giới, Việt Nam cần cân nhắc mức tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá vừa phải với lộ trình giãn ra để các doanh nghiệp và các bên liên quan có thời gian điều chỉnh hoạt động đầu tư, sản xuất, kinh doanh, đồng thời giảm thiểu cơ hội cho thuốc lá nhập lậu tăng mạnh, từ đó hỗ trợ mục tiêu về nguồn thu ngân sách và giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá.