Qua miệt cầm ca (Bài 7): Vang danh ngón đờn của danh cầm Sáu Hóa

Đờn ca tài tử là loại hình nghệ thuật của Nam Bộ có nguồn gốc từ nhạc cung đình Huế, được ra đời vào khoảng cuối thế kỷ XIX. Là một dòng âm nhạc bác học được những người bình dân diễn xướng, Đờn ca tài tử thuở sơ khai đã quy tụ được nhiều bậc danh tài cầm - kỳ - thi - họa, trong đó có danh cầm Sáu Hóa của đất Tây Đô. Ông được xem là “thầy của những người thầy”, dành trọn cuộc đời cho âm nhạc dân tộc qua việc trình diễn, truyền dạy và sưu tầm bài bản tài tử. 

Qua miệt cầm ca (Bài 6): Nghệ sĩ đầu tiên mang cải lương đến trời Tây

Qua miệt cầm ca (Bài 5): Người đưa “Dạ cổ hoài lang” lên sân khấu cải lương

Qua miệt cầm ca (Bài 4): Tập Ích Ban - Gánh hát đầu tiên của Cần Thơ

Qua miệt cầm ca (Bài 3): Nghệ sỹ Năm Châu - Người thầy của những bậc thầy về cải lương

Vai trò "thầy đờn" trong nghệ thuật Cải lương

Nghệ thuật sân khấu cải lương mới hình thành không có trường chuyên đào tạo sân khấu cải lương, những nghệ sĩ tiền phong, như: Tám Danh, Bảy Nhiêu, Năm Châu, Năm Phỉ, Phùng Há,…phải tự rèn luyện, trưởng thành từ phong trào Đờn ca tài tử và học thêm từ sách vở, thế hệ này truyền dạy cho thế hệ khác. Người trợ giúp “đắc lực” cho tiếng hát nghệ sĩ vang xa chính là thầy đờn. Thầy đờn là người trưởng thành trước nghệ sĩ vì ban đầu chỉ có đờn, về sau này mới xuất hiện thêm hình thức ca, dần dần gọi thành đờn ca.

Những tay đờn có tiếng tăm trong phong trào Đờn ca tài tử giữ vai trò đệm nhạc cho sân khấu, họ chịu sự tác động tình cảm thẩm mỹ mãnh liệt cùng lúc từ phía không gian sân khấu, khán giả và chất giọng nghệ sĩ. Dẫu áp lực nặng nề nhưng những câu rao đờn vang lên đã một thời làm nghiêng ngả trái tim người mộ điệu mà danh sư Sáu Hóa là một trong những bậc tài hoa được nhắc tên.

Ông Huỳnh Văn Đơ – cựu thành viên Ban Đờn ca tài tử Trung tâm văn hóa nghệ thuật TP. Cần Thơ cho biết nghệ danh “danh sư” cao quý này:

“Danh sư là những người trưởng thành ở một làng quê nơi họ sinh ra, người ta có năng khiếu, tự tìm hiểu và sáng tác ra những bài bản để trở thành người đi trước. Chính những Danh sư này đã dạy lại cho bậc nghệ sĩ tiền bối, nhạc sĩ ưu tú, nhạc sĩ nhân dân.

Khi nghe tiếng đàn của thầy Sáu Hóa, ai cũng muốn đến để được thầy dạy đàn hoặc được thầy đàn cho mình ca. Người mà quyết tâm học đờn tranh là người phải chịu khó vì cây đàn này nó nhiều dây lắm, không chịu khó là không bao giờ học được”.

Nhạc sư Sáu Hóa tên thật là Lư Văn Hóa, sinh năm 1901, tại Vàm Xáng, xã Nhơn Nghĩa, huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ. Ông là thành viên của Ban tài tử Ái Nghĩa, một trong những địa điểm quy tụ giới tài tử sinh hoạt, giao lưu sớm nhất ở Cần Thơ và là nơi có nhiều nhân tài của Ðờn ca tài tử đã được chắp cánh. Dù sinh trưởng trong một gia đình không có truyền thống văn nghệ, nhưng từ nhỏ, danh cầm Sáu Hóa rất yêu thích đờn ca.

Năm 1915, Ban tài tử Ái Nghĩa được thành lập từ các chí sĩ yêu nước và nghệ nhân tài tử với những bài ca đầu tiên rất văn vẻ, nhiều điển tích, mùi mẩn được tài tử say mê. Cho đến khi bài ca ra bộ đầu tiên mang tên “Bùi Kiệm thi rớt” trình làng thì Ban này bắt đầu xuất hiện “cây đa cây đề”, thầy đờn “trụ cột” là nhạc sư Sáu Hóa.

Trong “tứ tuyệt” (kìm – cò – tranh – bầu), thầy đờn Sáu Hóa chơi được hết 4 loại một cách chuyên nghiệp, nhưng xuất sắc nhất là đờn tranh. Mỗi tiếng dạo đờn do chính ông khảy tay nghe réo rắt như tiếng nước chảy và bay bổng như lạc vào chốn thần tiên. Tiếng đờn tranh của danh sư Sáu Hóa họa lại hình quê hương và khắc sâu hồn dân tộc, trong những đêm đàn ca nội bộ, chỉ cần nghe Sáu Hóa dạo phím thì không một ai muốn rời chân.

Mới 30 tuổi, ngón đờn tài hoa của ông đã vang danh cả miệt Hậu Giang và được giới danh cầm Sài Gòn biết tiếng, “đại ban” của sân khấu cải lương mời nhạc sư Sáu Hóa về gánh hát để hòa âm giúp sân khấu có sức hút khán giả hằng đêm.

Nghệ nhân Trần Minh Đức - học trò của nhạc sư Sáu Hóa cho biết tài nghệ hơn người của bậc danh sư: 

“Ông đàn mà ông chỉ khảy một tay, không cần nhấn cũng diễn tả được nhịp điệu. Ví dụ ông đàn bài “Khổng Minh Tọa Lầu” tức là Khổng Minh ngồi trên lầu, là ông vừa đàn vừa diễn tả được khung cảnh đó luôn. Chỉ khảy đàn thôi cũng ra được các chữ thuần Việt: Hò - Xự - Xang - Xê - Cống”.

Thầy của những người thầy

Thời huy hoàng nhất của danh sư Sáu Hóa là những năm 1960, khi đó ở Sài Gòn diễn ra một buổi “so kè” trình diễn nhạc cụ dân tộc giữa các danh cầm nổi tiếng miền Nam. Nhạc sư Sáu Hóa đã độc tấu 48 câu Xuân Tình, tiếng đờn “mê hoặc” đưa người nghe vào thế giới nửa hư nửa thực.

Tất cả các danh cầm ngồi nghe đều ngả mũ và tôn ông là “danh sư”, sau đêm diễn đó trở về quê nhà, trên ngực danh cầm Sáu Hóa lấp lánh huy chương. Cũng từ đây, danh cầm Sáu Hóa chính thức được mời làm tay đờn chính cho các “gia tộc” cải lương hùng mạnh, như: Dạ Lý Hương, Kim Chưởng, Kim Chung, Thanh Cần, Thanh Minh - Thanh Nga.

Nghệ nhân Trần Minh Đức kể tiếp: “Nhịp đàn của thầy Sáu Hóa là chắt lọc, bài bản rất rành rẽ, tiếng đờn tranh của thầy nghe mộc mạc lắm. Thầy đi khắp nhân gian để đàn vì có tài năng thiên bẩm và lòng đam mê. Ngày xưa người ta đi đàn vì vui chứ đâu cần ăn uống sang trọng. Tiền bạc cũng được thưởng ít lắm, mỗi lần đi diễn đờn ca tài tử với thầy Sáu Hóa chúng tôi được cho có 5 cắc thôi, mà đam mê đàn hát vì vui”.

Tài hoa thiên bẩm đã tôn danh cầm Sáu Hóa thành “thầy của những người thầy”. Ông đã dìu dắt các danh cầm nổi tiếng khác như: Văn Vĩ, Năm Cơ, Hai Thơm,… tiếng đàn của “hậu bối” tiếp tục giai điệu mùi mẫn, nức nở và thâm trầm. Nhạc sư Sáu Hóa được biết đến là người rèn giọng cho 3 nghệ sĩ nổi tiếng: danh ca Minh Cảnh, sầu nữ Út Bạch Lan và “ông vua không ngai” của sân khấu cải lương – nghệ sĩ Thành Được. Ba nghệ sĩ này tỏa chất giọng “vàng ngọc” dưới tiếng đờn nức nở đã đưa “kỷ nguyên” vọng cổ rực rỡ chưa từng thấy trong vòng 100 năm qua.

Ông Huỳnh Văn Đơ cho biết: “Tiếng đàn ngày xưa rất mộc mạc, chân phương và đậm đà tình quê hương xứ sở. Ban nhạc ngày xưa ngồi lại hòa quyện, người ta biết nhường nhịn lẫn nhau để người ca có cảm hứng, người nghe có cảm xúc.

Thầy Sáu Hóa là bậc tiền bối sáng tác những bài bản mà người ta đang dùng cho sân khấu cải lương và đờn ca tài tử đến tận hôm nay. Thầy đã có kỳ công rất lớn đối với sân khấu cải lương và đờn ca tài tử của Việt Nam. Ngay cả danh cầm Văn Vỹ, Năm Cơ lừng danh mà cũng xuống đây mua lại bài bản của thầy Sáu Hóa và được thầy dạy cho những điệu thức mới”.

Di sản vật thể và danh cầm Sáu Hóa để lại chính là cây đờn tranh đẹp như báu vật, chất gỗ đen huyền được khảm ốc xà cừ, các bộ phận chính của cây đờn đều được làm bằng ngà voi. Người ta truyền tụng rằng, trước năm 1945, nhạc sư Sáu Hóa lên Sài Gòn đờn giao lưu với các danh cầm đúng vào lúc vua Bảo Đại du hành và có dịp thưởng thức. Nghe tiếng đờn tranh của nhạc sư Sáu Hóa, hoàng đế khen ngợi và tặng ông cây đờn này.

Một đêm, tên trộm lẻn lấy được và đem rao bán khắp nơi. Thế nhưng, ai nhìn qua cũng biết ngay là cây đờn của nhạc sư Sáu Hóa và lắc đầu có chết cũng không dám mua. Mấy ngày sau, cây đờn được trả nằm bên hiên nhà danh cầm Sáu Hóa.

Từ một làng quê nhỏ, Đờn ca tài tử hình thành trên chiếc chiếu trong mái lá nghèo, được diễn xướng bởi những người bình dân. Vậy mà, những người bình dân đó chính là danh tài đã đưa Đờn ca tài tử thành dòng nhạc bác học mà danh cầm Sáu Hóa là một trong những người có công tiền phong. Ông đã đưa tiếng đàn mộc mạc, mùi mẫn của mình từ trong buổi sinh hoạt nội bộ Đờn ca tài tử dân dã đến các buổi nhạc lễ long trọng, đưa vị thế đàn tranh lên tầm cao mới và trở thành một nhạc cụ quan trong trong “tứ đại danh cầm” của lịch sử âm nhạc Việt Nam.

Nhưng hậu vận của danh cầm Sáu Hóa buồn lắm, khoảng năm 1970, cụ còn lập gánh hát nhỏ với hai chiếc ghe lường chở phục trang, diễn viên. Gánh hát của cụ năm nào cũng lỗ vì chủ yếu hát phục vụ bà con và cho học trò có đất dụng võ.

Ngoài nhạc sư, bầu gánh, cụ làm luôn biện tuồng, dàn dựng vở diễn. Cho đến nay, điều luyến tiếc nhất là người ta không thể tìm được di ảnh của nhạc sư Sáu Hóa và không khỏi bùi ngùi bởi nhạc sư Sáu Hóa không có con, về chiều sống nhờ vào tình thương của lối xóm và các cháu. Với những đóng góp quý báu này, cần lắm một đề tài nghiên cứu về kho tàng bài bản sưu tầm và sự nghiệp âm nhạc của nhạc sư Sáu Hóa, đó cũng là cách để bảo tồn di sản đờn ca.