Phan Há và hành trình 52 năm vẽ tranh truyền thần

Phải hỏi thăm qua rất nhiều người, chúng tôi mới tìm được nhà thợ vẽ Phan Há, nằm trong con hẻm ngoằn ngoèo của đường Châu Văn Liêm, quận Ninh Kiều. Trong căn phòng chưa đầy chục mét vuông, tài sản quý giá lớn nhất với ông là những hộp màu, cọ vẽ…

Những chiếc cọ nhuốm màu xưa cũ, những khung hình, bức vẽ in dấu thời gian và cả những chiếc ghế, chiếc bàn đầy dấu vết tháng năm, kèm theo mái tóc bạc phơ. Dù mọi thứ có đổi thay sau hơn nửa thế kỷ theo nghề vẽ. Duy chỉ có tình yêu ông dành cho nghề họa hình vẫn vậy, đậm đà như màu vẽ truyền thần. Cả đời theo nghề vẽ nhưng thợ vẽ Phan Há chưa từng qua trường lớp, chỉ là đời dạy cho ông cái nghề, rồi lấy nghề làm nghiệp.

Ông Phan Há, bộc bạch: "Vẽ tranh truyền thần cũng lâu lắm rồi, tính tới bây giờ cũng trên 52 năm rồi. Không có học ở đâu hết coi như là đi học lỏm không hà, học lỏm thì thấy người ta làm sau về mình làm vậy nhưng có cái mình cũng có khiếu trước đó. Mình cũng gạch ca rô, thấy người ta làm mình cũng làm, rồi làm riết nó được, coi như tới phòng vẽ này rồi đứng coi phòng vẽ kia, đứng coi vậy đó. Trước chú bắt đầu học vẽ là học vẽ rạp hát ở thành phố Hồ Chí Minh, chú vẽ quảng cáo trước rồi xi-nê đó, xong xi-nê tới tuổi lính rồi đi lính về Cần Thơ. Rồi về Cần Thơ ông thầy giới thiệu cho nhà vẽ út nưng, tại vì bạn bè với nhau. Rồi chú tới nhà vẽ út nưng thì chú cũng vẽ rạp hát nữa, nhưng từ từ mới học vẽ quảng cáo".

Chỉ tay lên những bức tranh trắng, đen, nhuộm màu thời gian treo trên tường. Ông Phan Há kể cho chúng tôi về quãng thời gian đã qua, với nhiều xúc cảm về những lúc thăng, trầm của nghề. Có thời điểm, nghề vẽ mang lại cho ông sự sung túc, đủ đầy; có lúc cũng chật vật để giữ nghề, nuôi nghề, như bây giờ. Nhưng người thợ vẽ già này vẫn chưa bao giờ bỏ cọ, bỏ màu, tất cả nhưng một mối duyên không thể dứt.

Khoảng năm 1970, thợ vẽ Phan Há về Cần Thơ, lập nghiệp và cưới vợ. Loay hoay với chuyện làm gì để sống, nghề vẽ được vợ chồng trẻ chọn lựa đầu tiên và duy nhất. Phan Há gắn bó với truyền thần bằng cách “kiếm cơm” nhờ nghề vẽ “ăn chia” tại nhà vẽ Bút Ngân, nhà vẽ Huỳnh Lạc, rồi Xưởng mỹ thuật Cần Thơ…

Đêm về vẽ tranh bán ở bến Ninh Kiều. Bức vẽ có ký bút danh Ph.Há kèm theo năm vẽ, dần trở thành thương hiệu. Đã có thời, xưởng vẽ Ph.Há tạo được danh tiếng ở Tây Đô, nhưng rồi ảnh viện, photoshop, studio… ra đời, ngòi bút truyền thần của Phan Há bỗng lạc lõng, cô đơn và dần trở nên lạ lẫm.

"Những người mà thích, vẽ tay thì người ta mới làm chứ thật sự ra họ làm photoshop hết. Giá một bức cũng tùy theo lớn nhỏ với mức độ khó hay dễ rồi thời gian sẽ lâu hơn, nhưng giá dao động từ 700 ngàn đến 1 triệu, 1,5 triệu, tùy theo lớn nhỏ. Vẽ hình khó thì 4 – 5 ngày, 1 tuần lễ, hình dễ thì vẽ 3 ngày", ông Phan Há cho biết.

Theo ông, để vẽ lại một bức ảnh đòi hỏi người thợ vẽ phải có ý chí kiên trì, cần mẫn, tập trung cao độ để bức ảnh sau khi hoàn thành không chỉ giống như in bức ảnh chụp mà còn phải toát lên cái thần của nhân vật trong ảnh.

Tuy nhiên, cũng có người mang đến cho thợ vẽ Phan Há tấm hình đã mờ gần hết cùng niềm hy vọng le lói. Ông nhờ họ tả lại dáng mạo, tính tình người trong hình thuở sinh thời rồi xem hình các con. Và ông họa lại một cách đúng là “truyền thần”. 

Nói về các công đoạn vẽ tranh, thợ vẽ Phan Há, chia sẻ. "Công đoạn không trải qua nhiều, chỉ cần mình tỷ lệ hình, rồi mình gạch ca rô rồi từ hình nhỏ mình tỷ lệ qua hình lớn vậy thôi. Rồi theo kinh nghiệm của mình, mình vẽ, rồi mình tập trung mình vẽ, độ của nó coi như chính xác như thế nào vậy thôi. Tại vì trắng đen nó chỉ có màu đen thôi hà, rồi màu trắng là của giấy"..

Nhìn những tác phẩm của ông, nhiều người không khỏi ngạc nhiên bởi nó chỉ là một bức vẽ đen trắng nhưng có hồn đến lạ. Thậm chí, có những tranh chỉ vẽ theo lời kể và trí tưởng tượng cũng giống nhân vật trên 80%. Để làm được điều đó, người họa sĩ phải tỉ mỉ, cẩn thận trong từng đường nét.

Với thợ vẽ Phan Há, một bức chân dung khó nhất khi truyền thần vẫn là đôi mắt và đôi môi. Vẽ làm sao cho đôi mắt long lanh, đôi môi mấp máy sống động là thành công. Với ông, “truyền thần không chỉ là chép ảnh. Truyền thần là truyền lại cái “thần” của người được vẽ”. Dù đã lớn tuổi, đôi chân đã yếu nhiều, tóc bạc, mắt mờ nhưng tình yêu ông dành cho nghề thì không bao giờ già, dù thời hoàng kim nay không còn.

Nhắc đến nghề, ông nói với giọng đượm buồn: "Thời hoàng kim giờ hết rồi, mai một rồi, hiện còn có mình chú, còn bao nhiêu ra đi hết rồi, có người làm nghề khác, có người mất. Thu nhập coi như không đủ sống, hiện tại bây giờ chú 3 tháng rồi không có một bức tranh nữa thì làm sao mà sống. Bây giờ muốn bỏ cũng khó lắm, tuổi chú người ta nói thất thập cổ lai hy, 70 ngoài rồi thành ra bỏ rồi làm nghề gì bây giờ, thế nên mình cũng bám trụ, hễ ai thích mình còn sức thì mình còn làm vậy thôi, chứ bỏ không biết làm nghề gì".

Vẽ tranh truyền thần đã qua giai đoạn hoàng kim và đang đứng trước nguy cơ mai một. Theo người thợ vẽ này, hồi trước ở Cần Thơ còn có 5- 7 đồng nghiệp, giờ họ đã bỏ nghề hoặc chuyển “từ cọ sang chuột”. Người trẻ thì ai lại đi học cái nghề lắm công ít của này. Nhiều lúc ông bỗng thấy đơn độc với nét cọ của mình. Bây giờ, để nuôi sống gia đình, ngoài vẽ truyền thần, ông còn vẽ bảng quảng cáo, cắt chữ mốp, hình cô dâu chú rể…Dù tìm cách thích nghi nhưng nghề cũng lắm chông gai dù thu nhập không còn như trước.

Ông Phan Há nói: "Vẽ tất cả thể loại luôn, tranh truyền thần, trắng đen, sơn dầu, màu, tone, thiết, vải, vẽ bảng hiệu, tranh, cảnh, cắt mớp tranh trí đám cưới nhưng cỡ này trang trí đám cưới cũng không có, bây giờ in hết, căng cái phông ra là rồi, thành ra nghệ thuật bây giờ rất là hiếm, nghệ thuật bây giờ mai một rồi, không còn ai nữa hết. Tụi nhỏ bây giờ cũng không chịu học, học kiểu mà học để biết, chứ còn học để theo thì không học".

Giờ đây khi tóc đã bạc, mắt đã mờ, nhưng ông vẫn cặm cụi thổi hồn vào từng bức tranh truyền thần bằng những nét vẽ mộc mạc, chân chất như con người ông. Đó cũng là cách để ông níu giữ nét đẹp về một ngành nghề xưa và thỏa mãn niềm đam mê sáng tạo trên từng nét vẽ.

Thợ vẽ Phan Há cho biết thêm: "Mình một tờ giấy trắng, hay là bảng trắng mình phải phân từng chữ, mình phải vẽ từng nét, bằng tay nên rất là khó, phải có khiếu là một, có đức nhẫn nhịn là hai, rồi phải kiên nhẫn nữa. Chứ không phải nhấn nút 1 cái là nhảy lên một cái hình liền, không phải như vậy do đó giới trẻ bây giờ học chỉ tìm hiểu thôi, chứ theo nghề thì không ai dám theo nghề này hết. Bây giờ mình chạy theo công nghệ đâu có nổi, thế thời phải như vậy rồi mình chấp nhận thôi, có có cải tiến được, không thể né được hết".

Dẫu biết thời thế luôn đổi thay và những khách hàng yêu tranh truyền thần, muốn tìm về những nét xưa cũ dần ít đi nhưng thợ vẽ Phan Há, luôn tin rằng, những người thực sự yêu cái đẹp sẽ hiểu được giá trị trong mỗi bức truyền thần mà ông muốn truyền đạt.