Huyền thoại điện ảnh Bưng Biền

Tuy nhiên, từ năm 1947, giữa vùng Đồng Tháp Mười, Tổ Nhiếp ảnh - Điện ảnh thuộc cơ quan Chính trị Khu 8 đã được thành lập dưới cái tên mộc mạc “điện ảnh Bưng Biền”.

Thế hệ đạo diễn đầu tiên của Tổ điện ảnh Bưng Biền vượt lên tầm đạn để ghi lại những khoảnh khắc chiến đấu sinh tử, hơi thở thời cuộc làm công cụ cổ động tinh thần yêu nước cho người cầm súng và đông đảo quần chúng cách mạng. Đã 78 năm trôi qua, điện ảnh Bưng Biền được kể giống như một câu chuyện cổ tích.

 Hành trình khai phá điện ảnh cách mạng Việt Nam

Tên gọi Bưng Biền vốn chỉ nơi thành lập Tổ điện ảnh, là vùng Đồng Tháp Mười nước phèn, lau sậy mọc nhiều hơn lúa. Điện ảnh Bưng Biền cùng với điện ảnh Đồi Cọ - Việt Bắc ra đời cùng lúc và là tiền thân của điện ảnh cách mạng Việt Nam.

Những năm 1947, tại Sài Gòn, người ta đã quá quen thuộc với lĩnh vực nhiếp ảnh và điện ảnh, nhưng cái quyền thưởng ngoạn ấy thuộc giới giàu sang. Đại bộ phận người nông dân ở vùng quê nghèo thì chưa bao giờ biết tới cái chuyện có hình người in trên miếng giấy, càng không hình dung nổi con đò lướt đi trong kinh rạch xuất hiện trên một tấm vải căng rộng.

Tổ điện ảnh Bưng Biền ra đời, ai cũng nghĩ đó là hoạt động viễn vông.

Khi kháng chiến chống Pháp vừa mới bắt đầu, chiến sỹ Tiểu đoàn 307 vẫn chỉ được trang bị súng trường, phải ngủ nóp và chống lại những cơn sốt rét bằng viên Ký Ninh hòa vào một bát nước chia nhau uống.

Trong hoàn cảnh khó khăn, Khu ủy Khu 8 đã nhìn ra sức mạnh tuyên truyền, lấy điện ảnh làm công cụ hun đúc tinh thần yêu nước.

Khi đó, điện ảnh được nâng tầm cần thiết ngang hàng với cơm gạo, súng đạn, thuốc men trong cuộc chiến đấu chung. Tháng 10/1947, Tổ điện ảnh Bưng Biền chính thức ra đời tại Trại Lòn (xã Nhơn Ninh, huyện Tân Thạnh, tỉnh Long An).

Điện ảnh Bưng Biền phục vụ nhiệm vụ truyền tải thông điệp cách mạng và tư tưởng chính trị đến Nhân dân Nam Bộ. Tổ sản xuất các loại hình phim tài liệu, phim truyện ngắn và các chương trình chiếu bóng lưu động để phổ biến thông tin về cuộc chiến, về các chiến dịch quân sự, về đời sống và tinh thần của người dân vùng kháng chiến.

Đạo điễn Hồ Tây – thành viên của Tổ điện ảnh Bưng Biền kể rằng: “Khi thành tập Tổ điện ảnh, mình không có gì hết. Khi đó là chỉ có nhiếp ảnh thôi, từ điện ảnh là thêm vô thôi. Lúc bấy giờ Khu ủy Khu 8 gom tiền, cử người về Sài Gòn để liên lạc rồi gửi tiền qua Pari mua hai cái máy quay phim. Đem về quay thử và cùng lúc đó là xảy ra trận đánh Mộc Hóa”.

Những người đặt “viên gạch” đầu tiên cho điện ảnh Bưng Biền, là: Đạo diễn Khương Mễ, đạo diễn Mai Lộc, đạo diễn Hồ Tây.

Trong đó, đạo diễn Khương Mễ là người duy nhất có chút ít kinh nghiệm về phim ảnh, được tin tưởng cử về Sài Gòn lo việc mua máy móc. Ông phải lang thang cả tháng trời giữa “lòng địch” mới mua được chiếc máy quay Kodak 16 ly, rồi tìm thuốc tráng phim, sách hướng dẫn kỹ thuật làm phim,… Đưa thiết bị về chiến khu, cả Tổ thức trắng đêm để tráng thử phim. Làm phim “kiểu Đồng Tháp Mười” thời đó đủ các cách cải tiến có tên lẫn không tên.

Đạo diễn Hồ Tây nhớ lại: “Làm điện ảnh mà không điện, toàn nước phèn chua. Lúc này cho một cái ghe mui kín rồi chèo ra Cai Lậy mua nước đá, lấy nước ngọt để tráng phim. Mấy ông ở Sài Gòn nói, việt cộng mà làm được phim thì cái gì họ làm cũng được. Cái đầu tiên bà con nhận định là thấy lạ quá, thời đó Đồng Tháp Mười không có hoạt động chiếu bóng, nên thấy lạ lắm. Trong điều kiện chiến tranh mà mình làm được phim là ai cũng nể, rồi mình thích thú lắm, muốn làm thật nhiều phim”.

Di sản Điện ảnh Bưng Biền

Tháng 3/1948, Tổ điện ảnh Bưng Biền đã thực hiện được những phóng sự: “Lễ thụ phong Trung tướng Nguyễn Bình”, “Đồng tử quân Nam Bộ”, “Trường Lục quân Khu 8”, “Lễ xuất quân Trung đoàn 115”. Đến tháng 12/1948 trình làng bộ phim tài liệu đầu tiên mang tên “Trận Mộc Hóa”.

Phim được thực hiện hoàn toàn trong điều kiện kháng chiến ở chiến khu, ghi lại trận đánh đồn của Tiểu đoàn 307 với đủ các cảnh: bộ đội hành quân, bộ đội xung phong, nhân dân tiếp tế, trại tù binh, đồn trưởng Pháp đầu hàng.

Lúc đó, Tổ làm phim chia thành 3 nhóm theo các mũi tiến công của ta: Đánh trực tiếp vào đồn, đánh quân tiếp viện đường sông, đánh quân tiếp viện đường bộ. Phim công chiếu vào đêm 24/12, trong ngày bế mạc Hội nghị Quân Chính Đảng Nam Bộ bên bờ kênh Dương Văn Dương. Hình ảnh người dân, chiến sĩ châu xuồng xem phim kín bưng một khúc sông, tiếng vỗ tay vang dồn dập lúc phim kết thúc là “dấu son” không bao giờ phai nhạt trong lịch sử ngành điện ảnh cách mạng miền Nam Việt Nam.

Đạo diễn Dương Cẩm Thúy - Chủ tịch Hội Điện ảnh TP. HCM nhận định giá trị của bộ phim “Trận Mộc Hóa”: “Trong Trận Mộc Hóa, hình ảnh vừa có giá trị lịch sử và chân thực. Đồng bào nhìn vô hình ảnh đó người ta mới tin chiến sĩ của chúng ta giành được thắng lợi. Từ đó, động viên người chiến sĩ và đồng bào chiến đấu dũng cảm hơn nữa. Bộ phim đó cũng như các tác phẩm phim tài liệu sau này có giá trị rất lớn trong lĩnh vực đối ngoại, thế giới họ xem và họ tin vào cuộc chiến đấu chính nghĩa của Nhân dân ta”.

Từ cột mốc “Trận Mộc Hóa”, Khương Mễ với chiếc máy Paillard - Bolex trên vai, cùng đồng đội xông pha khắp các chiến trường Nam bộ để quay lại những chiến dịch quân sự, như: Chiến dịch Laban, Chiến dịch Bến Tre, Chiến dịch Trà Vinh, Trường Quân chính Khu 8. Chất liệu của điện ảnh Bưng Biền làm cho quần chúng phải mê mẩn là cảnh người thật - việc thật. Có đoạn, cả xóm reo hò khi nhận ra thằng Ba, thằng Tư lính Tiểu đoàn 307 vừa đóng quân ở làng mình giờ xuất hiện trên màn ảnh đang xông lên đánh Pháp.

Có khúc, cả làng phấn khởi khi thấy dì Năm, dì Bảy làng mình gánh cơm tiếp tế cho bộ đội. Lúc cao trào, cả “sân khấu” mãn nhãn khi những tên lính “mắt xanh, mũi lõ” ngày nào hung hăng đang cúi gầm mặt trước mũi súng của cách mạng chính nghĩa.

Những “hình ảnh sống” về cuộc kháng chiến Nhân dân càng hun đúc thêm tinh thần yêu nước trong vùng kháng chiến.

Sau khi chiếu hết phim, Tổ điện ảnh Bưng Biền tiếp tục bàn về về những cảnh quay mới. Ở cái nơi “đói gần chết, lạnh gần chết” vậy mà người thợ quay phim vẫn làm được những điều kỳ tích.

Trong lúc tác nghiệp, quay phim vừa cầm máy, cầm phim, đeo súng, cầm xẻng… và luôn chạy vượt lên đồng đội để quay cảnh tiến công.

Mỗi lần bấm máy là một lần phải “ăn chắc”, nếu không, sự kiện qua rồi sẽ không hoàn thành nhiệm vụ. Tổ còn nghĩ ra cách cải tạo máy quay phim cũ thành máy in chạy bằng dây cót, nhờ đó phim được in nhiều bản, gửi đi nhiều nơi, như: Điện ảnh Khu 9, điện ảnh Khu 7, điện ảnh Khu 6 và Hội nghị Liên hoan Thanh niên thế giới.

Đạo diễn Hồ Tây cho biết: “Lúc bấy giờ, anh Khương Mễ đi theo cánh bao vây đồn, còn anh Vũ Sơn theo đoàn đánh tàu. Dân họ thích thì phải chiếu cái gì họ thích hơn nữa, như quay lớp bình dân học vụ, quay cảnh đào sông, lấp cảng. Họ nói, họ ủng hộ vì thấy con em đánh Tây nên họ rất yêu quê hương. Cái khó khăn nhất của anh em quay phim là phải bảo vệ phim như tín mạng của mình. Phải làm một cái thùng sắt rồi quấn cao su lỡ khi mình té xuống nước. Đi theo máy quay phim là cái xẻng để đào công sự”.

Thông qua các thước phim của điện ảnh Bưng Biền, người dân hiểu rõ hơn về mục tiêu cách mạng, về sự hy sinh của các chiến sĩ, về những chiến công của quân và dân Nam Bộ.

Đồng thời, điện ảnh Bưng Biền còn góp phần nâng cao tinh thần đoàn kết, sức mạnh và ý chí chiến đấu của Nhân dân Nam Bộ trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Những người đạo diễn của điện ảnh Bưng Biền không màn đến danh phong nghệ sĩ ưu tú hay nghệ sĩ nhân dân gì cả, họ chỉ biết làm phim chân thật, biểu dương được cái cao đẹp, cái anh hùng để người xem phim noi theo.

Cũng chính vì tiêu chí này mà điện ảnh Bưng Biền  đã tạo nên diện mạo tinh thần và chuẩn mực riêng, làm quy chuẩn để nền điện ảnh cách mạng Việt Nam tuân thủ trong suốt mấy chục năm sau này.

Giai đoạn từ 1947 -1952, điện ảnh Bưng Biền đã sản xuất tổng cộng khoảng 16 bộ phim, các phim này bao gồm phim tài liệu chiến sự. Ngoài ra, còn có các phim truyện và các tác phẩm điện ảnh khác.

Mỗi năm, vào dịp triễn lãm ngành điện ảnh cách mạng Việt Nam, ban tổ chức thường trưng bày khoảng 140 bức ảnh được điện ảnh cách mạng Bưng Biền Nam Bộ thực hiện.

Ngày nay, dòng phim giải trí thương mại do các hãng phim tư nhân sản xuất nở rộ cũng góp phần làm sôi động thị trường phim ảnh. Những lớp đạo diễn Việt Kiều được trau dồi nhiều kiến thức và kỹ thuật làm phim hiện đại cũng đang góp sức đưa điện ảnh Việt Nam hội nhập sâu rộng với thế giới.

Khi lớp đạo diễn trẻ lớn lên cũng là lúc lớp đạo diễn gạo cội của điện ảnh Bưng Biền lui về ngơi nghỉ. Tổ điện ảnh Bưng Biền năm xưa, nay chỉ còn mỗi đạo diễn Hồ Tây, ông đã bước vô ngưỡng tuổi 90, tai không nghe rõ, mắt cũng mờ hơn.

Vậy đó, mà đạo diễn Hồ Tây vẫn nhớ như in những ngày “nằm gai nếm mật” chốn bưng biền để làm phim “để đời” cùng đồng đội.