Hồi sinh những dòng kênh “chết” (Bài 3): Chờ một cuộc “đại phẫu”

Hồi sinh những dòng kênh “chết” (Bài 2): Những dòng kênh chết dần trong phố, lỗi do ai?

Hồi sinh những dòng kênh “chết” (Bài 1): Lay lắt bên những dòng kênh “chết”

Vào tháng 8/2024, UBND Phường Xuân Khánh, quận Ninh Kiều, TP. Cần Thơ bắt đầu một chiến dịch mang tên “Đội phản ứng nhanh bảo vệ môi trường”. Với 750 lượt người tham gia, trong hai ngày, Đội tiến hành 15 cuộc vệ sinh trên các tuyến đường chính, như: Mạc Thiên Tích, chợ Xuân Khánh, Trần Văn Hoài, Trần Ngọc Quế, Mậu Thân. Đặc biệt, lực lượng tình nguyện không ngại trầm mình hằng giờ đồng hồ để vớt rác hết 40 tấn rác và lục bình ra khỏi rạch Tham Tướng.

Đồng thời duy trì 1 xe tổng vệ sinh thường xuyên giải quyết các điểm phát sinh rác tồn động, xử lý trong ngày để đảm bảo thu gom hết lượng rác trong dân. Nếu trước đây, rạch Tham Tướng ô nhiễm nặng nề khiến người dân sống xung quanh phàn nàn thì nay con rạch đã sạch rác.

Ông Nguyễn Văn Cảnh, sống tại đường Mạc Thiên Tích, phường Xuân Khánh, quận Ninh Kiều góp ý nhằm giúp con rạch này không bị tái ô nhiễm: "Chú có một ý tưởng như thế này, bây giờ thành phố nên cho thuê cả khu vực mặt hồ này, đơn vị tư nhân cải tạo mặt nước cho đẹp rồi kinh doanh nước giải khát. Khi đó, người ta nhắc đến bờ kè Tham Tướng có điểm nhấn xinh đẹp”.

Triển khai sớm hơn “Đội phản ứng nhanh” của UBND phường Xuân Khánh, năm 2022, Ban quản lý dự án ODA TP. Cần Thơ được giao nhiệm vụ làm chủ đầu tư Hợp phần cải tạo 14 tuyến kênh, rạch nội thị thuộc Dự án phát triển TP. Cần Thơ và tăng cường khả năng thích ứng của đô thị. Với chiều dài 15 km len lỏi giữa các khu dân cư, Hợp phần này được kỳ vọng giúp tăng cường khả năng điều tiết nước, bảo vệ môi trường. Thế nhưng đã hai năm, toàn bộ Hợp phần đều không hoàn thành, công nhân rút đi hết, bỏ lại những công trường ngổn ngang và lãng phí.

Điển hình là gói thầu CT3-PW1.18 với giá trị hợp đồng trên 190 tỉ đồng, cải tạo rạch: Mương Củi, Xẻo Nhum, Ngã Bát và Mương Lộ. Tại 04 con rạch này, đoạn thì đã thi công cống hộp, còn đoạn thì chỉ mới nạo vét lòng kênh, thậm chí có đoạn đang xây cống hộp dở dang thì bỏ phế đó. Kết quả, chưa có con rạch nào phát huy hiệu quả điều tiết nước, tình trạng ô nhiễm chưa được kiểm soát và đường giao thông đi lại của người dân thì bị xáo trộn bởi quá trì nạo vét kênh của đơn vị thi công.

Ông Trần Thanh Tạo, sống tại KV6, phường An Khánh chán nản cho biết: “Nếu mà cải tạo thông suốt thì hiệu quả, nhưng hiện giờ con rạch này còn nhiều đoạn chưa thông nên vẫn ô nhiễm như thường. Phía trong còn nhiều đoạn chưa giải phóng mặt bằng được. Nếu làm mà dở dang như vầy thì khỏi làm tốt hơn”.

Dự án cải tạo 14 tuyến rạch ở Cần Thơ được chia làm 3 gói thầu, lần lượt khởi công trong năm 2022 và 2023, theo hợp đồng đã kết thúc ngày 30/6/2024. Mỗi gói có giá từ khoảng 190 - 400 tỷ đồng, nay mới đạt 43%, 41% và 10%. Tổng số bị ảnh hưởng là 1.140 hộ nhưng chỉ mới giải phóng mặt bằng được 89%. Từ nguyên sơ là những con rạch công cộng, rồi bị lấn chiếm, đến nay muốn cải tạo lại thì khâu giải phóng mặt bằng lại là khâu nan giải và tốn nhiều thời gian nhất của địa phương.

Thấy được những tồn tại đó, trong năm 2022, UBND TP. Cần Thơ đã công bố danh mục 63 hồ, kênh, rạch không được san lấp trên địa bàn. Đồng thời chỉ đạo các địa phương phải giám sát chặt, kiểm tra và kiên quyết xử phạt những trường hợp xây nhà lấn chiếm kênh, rạch. Đây được cho là động thái quyết liệt trong cuộc “đại phẫu” kênh rạch của TP. Cần Thơ.

Cũng từ năm 2022 đến nay, Cần Thơ thực hiện khơi thông dòng chảy, đảm bảo tưới tiêu, thoát nước trong mùa nắng nóng cũng như mưa bão. Nội dung này được lồng ghép vào chiến dịch giao thông, thủy lợi mùa khô hằng năm tại các địa phương. Bà Châu Thị Lệ Hoằng, trưởng KV3, phường An Khánh cho biết những nỗ lực của địa phương trong việc cải tạo các con rạch chảy qua địa bàn phường: “So với lúc trước thì cải thiện nhiều, không bị ngập úng. Khi thủy triều lên hay mưa xuống là nước chảy rất nhanh. Không như trước đây, kênh rạch lục bình và rác nhiều nên nước nó lâu rút lắm”.

Năm 2022, Đại sứ quán Canada tại Việt Nam và Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu (Trường Đại học Cần Thơ) đã ký thỏa thuận tài trợ dự án “Phục hồi kênh rạch và quản lý chất thải rắn dựa vào cộng đồng tại phường An Khánh, quận Ninh Kiều, TP. Cần Thơ”. Mục tiêu dự án nhằm tăng cường khả năng chống chịu ngập lụt cho các hộ gia đình dễ bị tổn thương, xây dựng kế hoạch cải tạo môi trường kênh rạch thoát nước và thu gom, quản lý rác thải trong lưu vực kênh, rạch. Dự án này triển khai tại rạch Ghe Chìm, sau một năm thì không còn rác thải và dòng nước đã trong, mang đầy phù sa.

Tiến sĩ Đinh Diệp Thanh Tuấn – Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu, Trường ĐHCT cho biết về hiệu quả của dự án này: “Chúng tôi có những giải pháp kỹ thuật rất đơn giản để mỗi hộ dân đều có thể tham gia vào. Ví dụ như tổ chức đặt các thùng rác để quản lý rác thải trôi nổi, hoặc đặt cột mốc cảnh báo ngập. Người dân sử dụng thùng rác này tự nâng cao ý thức bỏ rác đúng nơi quy định”.

TP. Cần Thơ cũng tăng cường công tác quản lý và duy trì thực hiện định kỳ vớt rác trên sông, rạch. Quận lắp đặt hệ thống camera vừa đảm bảo an ninh trật tự vừa phát hiện hành vi vi phạm vứt rác thải bừa bãi. Ðồng thời, tăng cường công tác tuyên truyền, từng bước góp phần nâng cao nhận thức của người dân chung tay giữ gìn vệ sinh môi trường nói chung và các tuyến ao hồ, kênh rạch.

Ông Phạm Nam Huân – Phó GĐ Sở NN&MT TP. Cần Thơ cho biết: “Vào tháng 6 năm 2024, Sở TN&MT phối hợp Tổ chức Quỹ đảo tái chế CLEAR RIVERS, địa phương, đơn vị liên quan tổ chức lễ khởi động Dự án, lồng ghép hoạt động ra quân vệ sinh môi trường tại rạch Cái Khế, phường An Nghiệp, quận Ninh Kiều. Cho đến nay, sau 5 tháng hoạt động, bẫy rác đã thu được hơn 1,5 tấn rác, bao gồm các loại rác thải sinh hoạt, túi nilong, thùng xốp, hộp xốp và các loại rác thải nhựa khác. Trước hết, sự hiện diện, vận hành của bẫy rác đã mang lại hiệu quả tích cực về tuyên truyền, nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường cho cộng đồng; giúp cộng đồng địa phương nhận thức rõ hơn về ô nhiễm rác thải trên sông, rạch, cụ thể hơn là ô nhiễm nhựa. Với thiết kế đơn giản, chi phí vận hành thấp, bẫy rác đã cho thấy khả năng thu gom rác trên sông”.

Nhằm bảo vệ hệ thống sông rạch, tài sản vô giá của các đô thị ở ĐBSCL thì cơ quan chức năng cần tăng cường giám sát, chế tài thật nặng đối với hành vi xả rác gây ô nhiễm dòng chảy. Để hồi sinh những “dòng kênh nước đen” đô thị, rất cần các giải pháp trước mắt và lâu dài.

Bàn về vấn đề này, Thạc sĩ Kỹ Quang Vinh – Nguyên Chánh văn phòng Biến đổi khí hậu TP.Cần Thơ góp ý: “Có nhiều cách và cần phải thực hiện đồng bộ. Quan trong nhất là tuyên truyền cho người dân thực hiện đúng Luật Môi Trường, đưa chất thải và nước thải vào nơi xử lý đúng quy định. Nền sản xuất của chúng ta phải hướng đến giảm đi lượng chất thải thô, ví dụ như các loại bao nì nilon, một gói bánh phải xé bọc ra mới ăn được. Thay vào đó ta dùng giấy gói bánh thì tờ giấy này sẽ dễ “tiêu” hơn. Thu gom và xây dựng các công trình tập trung để xử lý nước thải sinh hoạt và công nghiệp, không cho nguồn nước ô nhiễm xả trực tiếp ra môi trường, đây là cách làm tích cực nhất”.

TP. Cần Thơ đang tiếp tục huy động mọi nguồn lực cùng với sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, doanh nghiệp trong và ngoài nước chung tay phát triển, nhân rộng các dự án bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, đó chỉ mới là giải pháp mềm. Điều kiên quyết hơn hết là thành phố sớm ban hành các chế tài và xử phạt nghiêm khắc hành vi xả thải ra môi trường.

Ngày 3/4/2025,  ông Trương Cảnh Tuyên - Chủ tịch UBND TP Cần Thơ ký ban hành Công văn yêu cầu các Sở ngành, các địa phương thực hiện cao điểm tổng rà soát, đấu tranh xử lý tội phạm, vi phạm pháp luật và tham mưu giải quyết các cơ sở gây ô nhiễm, khu vực, địa điểm ô nhiễm môi trường trên địa bàn thành phố. Đây là đợt cao điểm xử lý các hành vi gây ô nhiễm môi trường của TP.Cần Thơ, kỳ vọng sẽ mang lại hiệu quả và giảm thiểu rõ rệt tình trạng vứt rác bừa bãi tại các kênh, rạch trong nội thị.

Để cải tạo những dòng kênh “chết”, rất nhiều địa phương đã sử dụng một phương pháp “truyền thống” là nạo vét và chỉnh trị dòng chảy. Tuy nhiên, với sức xả thải vô tội vạ của một bộ phận người dân thiếu ý thức và hệ thống thoát nước của đô thị chưa hoàn chỉnh thì thiên nhiên cũng không thể nào hòa tan, súc lọc hết được cặn bã đã đóng dày hằng chục năm tại các con kênh thối.

Thực tế này đã chỉ rõ, muốn “đại phẫu” kênh, rạch thì ngoài tài chính cũng cần đến chế tài thật mạnh đủ tính răn đe. Đồng thời phải dựa vào cộng đồng để vận hành giải pháp giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường.

Chúng ta đã từng nghe “tiếng tăm” về dòng kênh chết hoàn toàn Nhiêu Lộc – Thị Nghè (TP.HCM). Dòng kênh hôi thối nhiều năm liền, sống ở đó, từng một thời, người dân không dám mơ đến một ngày bất động sản có thể “ngóc đầu” vì chẳng ai dám đến đấy mua nhà mà ở. Nhưng chỉ sau 10 năm, chính quyền thành phố đã huy động nhiều nguồn lực, giám sát xuyên suốt quá trình nạo vét, đã đưa Nhiêu Lộc – Thị Nghè trở nên xinh đẹp hơn. Giá trị những ngôi nhà bạc chục tỷ đã ngoi lên một cách ngoạn mục.

Nói về cuộc “đại phẫu” kênh rạch ô nhiễm hiện nay, sẽ có rất nhiều việc để làm. Nhưng buộc phải làm đến nơi đến chốn thì mới đạt được hiệu quả như mong muốn. Thật sự không có ngân sách nào đủ khả năng chi cho một cuộc cải tạo đồng bộ các kênh “chết” trong nội thị ở ĐBSCL hiện nay. Người dân cũng khó chấp nhận lấy tiền đóng thuế xử lý hậu quả, khắc phục ô nhiễm môi trường bởi tổ chức hay cá nhân cố tình gây ra. Cho nên, để cải thiện vấn đề môi trường cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó việc đầu tư các công trình xử lý rác, nước thải đạt chuẩn phải song song với xây dựng các chế tài đủ mạnh.

 Bất cứ khu vực nội ngoại thành, trung tâm thương mại, khu công nghiệp đều phải ban hành quy ước ứng xử với môi trường tự nhiên và không xả rác. Quy ước đặt ra đi kèm theo hình phạt cụ thể, bắt buộc phải tuân thủ. Hình thức chế tài phải mang tính răn đe cao, áp dụng mức phạt gấp nhiều lần và thậm chí lên đến hàng chục lần chi phí xử lý nước thải. Tổ chức hoặc cá nhân vi phạm phải bồi thường thiệt hại gây ra, đồng thời nộp lại số lợi do vi phạm. Bổ sung các trường hợp tái phạm sẽ bị rút giấy phép hoạt động, xử lý hình sự đối với đối tượng vi phạm đặc biệt nghiêm trọng. Không phạt thì “nhờn”, nếu phạt được lần 1, sẽ có lần 2… ắt sẽ có người thoái sợ và tuân thủ quy định bảo vệ môi trường.

Quy định phân loại rác tại nguồn đã có hiệu lực, nhưng địa phương lại chưa thực hiện được vì thiếu kinh phí, mà chủ yếu là các thùng rác công cộng để người dân bỏ rác theo từng loại. Việc này bắt buộc địa phương phải có giải pháp đáp ứng đủ hạ tầng cho người dân phân loại rác tại nguồn. Những ai có đồ gia dụng hư hỏng không còn sử dụng, rác thải cần vứt đi thì mang đến bỏ vào thùng chứa rác để đơn vị thu gom xử lý theo quy trình, không vứt ra môi trường tự nhiên. Đó cũng chính là cách hữu hiệu để không còn cảnh vứt chăn  - ga – chiếu – niệm xuộng kênh, rạch như hiện giờ.

Về nhân lực, phường nào cũng nên lập những nhóm thanh niên tình nguyện thu gom rác điện tử, rác nhựa tại nhà dân, vừa tạo sức lan tỏa rộng lớn trong cộng đồng vừa tuyên truyền ý thức tự giác phân loại rác tại nhà, đổ rác đúng giờ và đúng nơi quy định. Bên cạnh đó, quy hoạch, sắp xếp lại không gian quanh các con kênh và điều chỉnh hoạt động của người dân xung quanh các dòng kênh. Hạn chế tối đa họp chợ tự phát, hàng quán xả rác bừa bãi xuống kênh rạch.

Cùng với đó, tuyên truyền thường xuyên việc giảm sử dụng sản phẩm nhựa dùng một lần. Tăng cường xây dựng các dự án vét bùn, rác cho các dòng kênh để cải thiện dòng chảy. Nghiên cứu xây dựng các bờ kè đồng bộ, hiệu quả. Làm cống thoát nước hợp lý để giảm mùi ô nhiễm

Cuối cùng là kiên quyết giải quyết các địa điểm bị chiếm dụng để xử lý ô nhiễm cho các con kênh, nhất là những nơi bị san lấp. Với các con kênh đã được cải tạo nhưng lại bị tái ô nhiễm do rác thải, phải lấy chính khu vực đó để triển khai mạnh các biện pháp quyết liệt để môi trường sống trong lành trở lại.