Bên dòng sông Trẹm

Lúc thanh bình, dòng thủy lưu này làm nhiệm vụ vận chuyển hàng hóa, cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp và luôn mang trong lòng mình nguồn lợi thuỷ sản phong phú để ban tặng cho dãy cư dân đôi bờ. Hùng vĩ và êm đềm, sông Trẹm ngày đêm thao thiết chảy mang theo khát vọng ấm no, thanh bình của cư dân xứ rừng gửi gắm.

 Dòng sông của ký ức, sản vật và cuộc sống miệt rừng

Châu thổ Cửu Long có cánh rừng U Minh rộng lớn 2.000 km2, được chia làm hai khu riêng biệt bởi sông Trẹm và sông Cái Tàu. Trong đó, sông Trẹm là nổi tiếng nhất, sâu 4m, rộng 100m, mặt nước lững lờ uốn lượn qua xóm làng như một dải lụa giữa rừng U Minh. Bao phủ đôi bờ sông Trẹm là dãy dừa nước và những cánh rừng tràm đưa hương thơm ngát, xa xa có đồng lúa xanh rờn thẳng cánh cò bay. Sông Trẹm thuộc loại sông để nhớ: nhớ màu nước đỏ, nhớ cách bắt cá, nhớ chuyến ghe –tàu, nhớ chuyện tình Triệu Vỹ - Mỹ Lan.

Đầu thế kỷ 18, lưu dân Nam tiến khai hoang vùng đất Cà Mau bắt đầu từ con sông Trẹm – một chi lưu của sông Ông Đốc, có nguồn là sông Cái Lớn qua kênh Chắc Băng. Sông chảy qua huyện An Minh (Kiên Giang) và huyện Thới Bình (Cà Mau) sau đó hội lưu với sông Ông Đốc tại huyện U Minh. Sông có điểm đầu ở ngã ba sông Cái Tàu và điểm cuối ở Vàm Sáng của Miệt Thứ (thuộc Thứ Mười Một, huyện An Minh).

Điểm đặc biệt của sông Trẹm là có màu nước thay đổi theo mùa. Hệ thống kênh bàn cờ của rừng tràm U Minh Thượng và U Minh Hạ chảy ra sông Trẹm làm con sông này đỏ quánh vào mùa mưa. Còn về mùa khô, nước sông có màu trắng đục của phù sa từ biển Tây đổ vào. Sông có 2 dòng mặn – ngọt đan xen, mùa mặn từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, sông chuyển ngọt từ tháng 5 đến tháng 10.

Ông Phùng Hải Âu  - Nguyên Trưởng phòng Văn Hóa huyện Thới Bình, tỉnh Cà Mau cho biết lịch sử hình thành cái tên sông Trẹm: “Hồi xưa nơi đây hoang du lắm, số người về đây khai hoang nhiều, đi bằng ghe. Trên đường đi họ đặt dớn trên sông, rồi tấp ghe vô bờ, ngồi dưới tán rừng tràm nấu cơm để nghiên cứu địa hình khai thác. Khi đốt lửa nấu cơm thì lửa cháy lan qua cây tràm, cháy kiểu trẹm trẹm gốc tràm nên người ta gọi sông này là sông Tràm Trẹm. Sau này các nhà sử học sửa lại cho nhẹ chút là sông Trèm Trẹm”.

Theo các bậc cao niên ở huyện Thới Bình, dù là người con sinh ra và lớn lên gắn liền với dòng sông Trẹm, nhưng để kể hết tất cả các con kênh, rạch thông ra sông Trẹm là điều gần như không thể. Bởi, phải có ít nhất vài chục con kênh, rạch lớn, rạch nhỏ đổ ra hai bờ sông Trẹm. Ví dụ như: kênh xáng Láng Trâm, Chắc Băng, Cái Sắn,... (phía bờ phải) hay kênh Zero, Số 1, Số 2, Số 3,… (từ bờ trái). Mạng lưới kênh rạch này đã giao cho Trèm Trẹm “sứ mệnh” thao chua cho các vùng đất nhiễm phèn. Tại đây, ở xã Tân Bằng và Biển Bạch, cứ một cây số lại có một con kênh đào đổ ra sông Trẹm để xổ phèn.

Sông Trẹm cũng là tuyến giao thông thủy huyết mạch để tàu ghe ở miệt trên buôn hàng về miệt dưới, mà sôi động nhất là phục vụ cho hoạt động giao thương tại chỗ của người dân xứ này. Tại ngã ba giao nhau giữa sông Trẹm và kênh xáng Chắc Băng có khu chợ Thới Bình, khi đường xá còn chưa hoàn thiện, ở đây người ta sử dụng xuồng – ghe để chở cá tôm và trái cây ra chợ bán. Không khí tấp nập đến mức có hẳn một khu vực bến đậu ghe – xuồng dọc theo khu vực.

Anh Đỗ Minh Phong – chủ trại đóng vỏ lãi ở thị trấn Thới Bình, huyện Thới Bình cho biết một thời ăn nên làm ra với nghề mộc bên dòng sông Trẹm: “10 năm về trước một trại đóng 10 chiếc, một năm đóng mấy ngàn chiếc. Có thương lái đến đặt lần 30 chục chiếc trong vòng 5-10 ngày, đóng xong là tới gom chở đi. Ban đêm đóng xuồng nghe hì hì luôn, vui lắm”.

Sông Trẹm xưa nay vốn dồi dào tôm cá, dọc dòng sông này nổi bật nhất là câu chuyện về đủ cách bắt cá của dân vạn chài. Vào mùa mưa, khi nước tràn đồng, thì Trẹm vô vụ nước ngọt, bông súng mọc dài theo hai bên bờ sông. Lúc này cá rô, cá lóc, cá trê,… trên rừng phía thượng nguồn men theo viền bông súng 2 bên sông xuôi về hạ nguồn. Để bắt các loài này, nông dân đặt vó, cắm câu, đặt lờ, đặt lọp hoặc giăng lưới mùng. Nếu bầy cá nào thoát được bàn tay của con người thì men theo các ngõ lên đồng, trở thành cá đồng béo ngon vào mùa gặt. Những con nào sa lưới thì trở thành nguồn nguyên liệu để làm mắm vào mùa nước rút.

Bà Nguyễn Thị Dợt – chủ hộ làm mắm tại thị Trấn Thới Bình, huyện Thới Bình tự hào chia sẻ về thương hiệu mắm lóc Thới Bình bên dòng sông Trẹm: “Mắm Thới Bình đã có từ lâu, nhưng phất lên trở thành điểm đến cho du khách thử ăn thì khoảng 20 năm nay thôi. Ngày xưa mà, mình có cá làm mắm để ăn đi cấy, đi cày. Sau đó khách du lịch có nhu cầu làm quà thì mình làm để phục vụ. Mắm Thới Bình khác hơn nơi khác, con cá sống mình rửa sạch, cho rượu vào để mềm và đỏ thịt, muối 50 ngày rồi ướp thính, một năm thành mắm bán. Mắm Thới Bình mặn hơn nhưng thơm tự nhiên vì không chao đường như vùng Châu Đốc”.

Khi những cơn mưa cuối mùa kết thúc thì gió bấc bắt đầu thổi về, thời điểm ấy là con sông dần chuyển sang mùa nước mặn. Dòng sông Trẹm lại có nhiều loài thuỷ sản của nước mặn, như: cá chẽm, cá đối, cá rô biển, cá nâu, tôm tép, cua biển. Khi dòng sông vào mùa nước mặn thì dụng cụ bắt tôm cá của bà con cũng thay đổi theo, nhiều giàn lưới cá chẽm hay lưới cá đối được bủa ngay trên dòng sông, chứ không phải ven bờ như lưới cá đồng. Mùa này sông Trẹm không ngủ, dân vạn chài đặt vó, thức trắng trong mùa nước mặn để kiếm tép bạc.

Vì là dòng sông có quá nhiều sản vật nên nơi này sinh ra cái nghề làm nò nổi tiếng khắp nơi. Nò ở đây làm bằng nhiều tấm đăng sậy, bện bằng dây choại khô, bắt cá tôm thích hợp cho cả hai mùa mặn - ngọt. Bất kỳ nơi nào trên dòng Trèm Trẹm, những người có kinh nghiệm nhìn là biết luồng cá di chuyển để đặt nò, với nhiều lớp “thiên la địa võng” bài bản, từng bầy các chui vào rọ mắc ham, như: cá chẽm, cá lóc, cá rô, đến cá đối, tôm càng, cua biển. Những ông “vua” nò nổi tiếng xứ Thới Bình phải kể tới, như: Ba Trộm hay Tư Hiếm.

Tuyến du lịch xanh và kỳ vọng hồi sinh

Sẽ thiếu sót nếu nói đến sông Trẹm mà không đề cập đến sự đóng góp vào đời sống tinh thần thông qua các tác phẩm văn học, nghệ thuật. Với vẻ đẹp hoang sơ, gắn liền với đời sống của người dân một vùng rộng lớn mà sông Trẹm đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các văn nghệ sĩ. Kết tinh của những nguồn cảm hứng này là tiểu thuyết nổi tiếng “Bên dòng sông Trẹm” của tác giả Dương Hà, được soạn giả Huỳnh Anh chuyển thể thành vở cải lương cùng tên.

Nội dung vở cải lương xoay quanh mối tình nồng thắm của chàng trai trí thức Triệu Vỹ và cô gái thôn quê Mỹ Lan. Nhưng tình yêu của cả hai người bị ngăn cách và ly gián bởi quan điểm “môn đăng hộ đối” đến từ phía gia đình Triệu Vỹ. Đã mấy chục năm rồi, vở cải lương này vẫn lấy đi nhiều nước mắt của người mộ điệu mỗi lần nghe lại.

Bây giờ trên dòng sông Trẹm, nhiều phương tiện và dụng cụ bắt cá tôm như ngày xưa không còn nữa. Những thế hệ sau ít được cơ hội biết đến cái nò, chiếc đó đặt tép hay những chiếc xuồng trễ ban đêm với những ánh đèn dầu hoả lấp lánh. Người dân xứ này cho rằng nguồn cá tôm trên sông đã cạn kiệt, biến đổi khí hậu làm cho mùa lụt hàng năm nước không còn lên cao, tràn đồng. Người dân cũng tìm ra được những cách bắt tôm cá đơn giản và hiệu quả hơn để thay thế cách của ngày xưa đã trở nên lạc hậu.

Khi huyện Thới Bình cơ cấu sản xuất chuyển dịch từ trồng lúa sang nuôi tôm, dòng sông Trẹm lại trở thành trục chính cung cấp nước phục vụ nghề nuôi tôm với mô hình nổi tiếng thành công “con tôm ôm cây lúa”. Mùa nước ngọt đồng lúa trồng xen canh với nuôi tôm càng xanh. Mùa mặn thì cánh đồng trở thành vuông tôm.

Ông Võ Văn Được, ngụ ấp 6 La Cua, xã Biển Bạch Đông, huyện Thới Bình chia sẻ: “Đầu vụ khi gặt lúa xong, người nuôi cải tạo bờ bao, để cho gốc rạ khô sau đó lấy nước thau ruộng và xả bỏ, qua 1 lượt thau ruộng mới lấy nước vào thả tôm. Làm theo mô hình tôm sạch, gia đình trúng liền 3 vụ tôm, mỗi vụ thu lãi từ 70 - 100 triệu đồng”.

Hiện nay dọc sông Trẹm có Khu Du lịch sinh thái Sông Trẹm (Ấp 17, xã Khánh Thuận, huyện U Minh) là nơi đầu tiên của tỉnh Cà Mau thực hiện khôi phục và bảo tồn động vật hoang dã, mở cửa đón khách du lịch. Có thể lắm, tương lai ven bờ sông Trẹm sẽ xuất hiện những địa chỉ homestay, đón du khách tham quan, trải nghiệm. Sông Trẹm sẽ kết nối cùng huyện U Minh, Trần Văn Thời, mở tour du lịch trên các dòng sông quê; đưa đờn ca tài tử xuống thuyền văn hoá, du ngoạn qua các địa danh: Tân Bằng - Cán Gáo, Cái Tàu - U Minh, sông Ông Ðốc - Trần Văn Thời.

Ði qua năm tháng, sông Trẹm cứ hiền hoà, lững lờ trôi ra sông, ra biển. Dòng sông Trẹm luôn in sâu vào tâm trí của người dân huyện Thới Bình nói riêng, người Cà Mau nói chung. Từ dòng sông này đã góp phần đưa mảnh đất Thới Bình anh hùng ngày thêm giàu đẹp, cuộc sống người dân thêm ấm no, sung túc.