Trong bối cảnh việc thay sách theo chương trình GDPT 2018 vừa hoàn tất, một bộ sách chung liệu có làm thay đổi định hướng “Một chương trình, nhiều SGK”? Học sinh và nhà trường sẽ thích ứng ra sao nếu SGK tiếp tục thay đổi?
Năm học mới sắp bắt đầu, và chị Đinh Thùy Linh, một giáo viên tiểu học ở Long Biên, Hà Nội, lại tất bật trong việc chuẩn bị giáo án. Được biết về đề nghị biên soạn một bộ SGK dùng chung, dù ủng hộ nhưng chị cũng cảm thấy băn khoăn:
"Việc dùng chung một bộ SGK sẽ thuận tiện cho nhiều mặt. Ví dụ, khi chuyển trường, các cháu sẽ làm quen với môi trường học tập nhanh chóng hơn. Tất nhiên sẽ có sự thay đổi. Đang từ 5 bộ sách mà hợp nhất về dùng chung một bộ SGK, trước hết phải nghiên cứu chương trình SGK, sau đó soạn bộ giáo án mới. Tôi nghĩ cũng cần một thời gian khoảng 2 - 3 năm để cô trò đi vào được quỹ đạo".
Mới đây, khi cho ý kiến dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Luật Giáo dục, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội Nguyễn Đắc Vinh đề nghị nghiên cứu xây dựng bộ SGK dùng chung. Bộ GD&ĐT có thể biên soạn các bộ khác làm tài liệu tham khảo và từng bước nghiên cứu chính sách ễn phí SGK cho học sinh.
Nhiều ý kiến cho rằng, việc thống nhất một bộ SGK xuất phát từ yêu cầu thực tiễn phải giải quyết bất cập lâu nay khi triển khai một chương trình nhiều bộ sách, từ đó đảm bảo tính ổn định lâu dài và tránh lãng phí. Một số phụ huynh bày tỏ:
"Nếu Bộ Giáo dục ra một bộ sách chung cho cả nước thì người ta sẽ rất ủng hộ bởi vì mãi mãi về sau nó sẽ tốt cho con cháu. Nếu chị nó học thì có thể cho em hoặc cho cháu ở quê vẫn sử dụng được. Thứ hai, mình mua sách tham khảo sẽ sử dụng được luôn. Chứ như lần trước, mua sách tham khảo đến lúc về là không dùng được bởi vì sách ở trường này lại khác sách ở trường kia, rất là tốn kém".
"Tôi nghĩ rằng không chỉ riêng tôi mà hầu hết phụ huynh sẽ đồng tình. Học chung một bộ sách để các con có chung một kiến thức và có thể trao đổi, giao lưu với nhau dễ dàng hơn. Thực ra, nếu tiếp tục thay đổi thì phụ huynh cũng sẽ lại phải tìm hiểu lại, nhiều con có thể chưa thích nghi được ngay. Vì vậy, tôi rất mong muốn sẽ thay đổi ít thôi và đồng bộ chương trình giáo dục ở mọi nơi".
Bên cạnh đó cũng có những ý kiến ủng hộ nhiều bộ SGK. Độc giả Mai Độ cho rằng, nhiều bộ sách làm tăng sự đa dạng, tăng lựa chọn cho phù hợp điều kiện thực tế ở mỗi địa phương. Học sinh có thể ghi chú trực tiếp vào sách cho thuận tiện khi điều kiện và phương pháp học tập đã khác trước, chưa kể việc dùng lại sách cũ trong khi anh chị được mua sách mới có thể khiến trẻ tủi thân. Do vậy, để đánh giá hiệu quả của SGK, cần có khảo sát và số liệu cụ thể.
Theo bà Nguyễn Thị Việt Nga, Phó trưởng Đoàn Đại biểu Quốc hội chuyên trách TP. Hải Phòng, một chương trình, nhiều SGK là chủ trương tiến bộ, giúp đa dạng hóa cách tiếp cận, khuyến khích đổi mới sáng tạo và cải cách giáo dục toàn diện, đồng thời đảm bảo quyền lựa chọn học liệu cho các cơ sở giáo dục và giáo viên.
Đề nghị biên soạn một bộ sách chung không phải là phủ nhận chủ trương trên, mà ở đó, nhà nước giữ vai trò chủ đạo, biên soạn một bộ sách chuẩn mực, có tính pháp lý cao để làm khung thống nhất trên toàn quốc, phù hợp nguyện vọng của đa số cử tri. Các bộ sách khác sẽ bổ trợ và phát huy tính sáng tạo, giúp giáo viên và học sinh có thêm nguồn tham khảo phong phú:
"Không phải chúng ta thay đổi khung chương trình, chuẩn kiến thức, mà là điều chỉnh cách chúng ta triển khai SGK cho hợp lý nhất với điều kiện thực tế. Đối với học sinh, việc tiếp cận tài liệu học tập theo một chuẩn chung sẽ tránh tình trạng chênh lệch quá lớn giữa các vùng ền. Đối với giáo viên và nhà trường, đây cũng là cơ hội để giảm bớt gánh nặng lựa chọn, đồng thời có điểm tựa rất rõ ràng về mặt chuyên môn.
Tôi thấy điều quan trọng là nếu chúng ta lựa chọn phương án này thì cũng rất cần lộ trình cẩn thận để không gây xáo trộn quá nhanh, đồng thời phải đảm bảo chất lượng của bộ sách chuẩn. Đó phải là sản phẩm được biên soạn một cách công phu, phản ánh đúng tinh thần đổi mới giáo dục và có sự tham gia rộng rãi của các nhà khoa học, chuyên gia giáo dục, giáo viên thực tiễn".
Cũng theo bà Nguyễn Thị Việt Nga, hiện đã có rất nhiều đầu sách tham khảo. Nếu những bộ SGK đang có thành hệ thống sách tham khảo thì cần phải có những định hướng chính xác để không đặt gánh nặng sách tham khảo lên vai học sinh và phụ huynh.
Còn chuyên gia giáo dục, TS. Giáp Văn Dương bày tỏ băn khoăn về số phận của các bộ SGK nếu được được định danh là sách bổ trợ sau khi biên soạn một bộ sách dùng chung. Theo ông Dương, việc thay đổi SGK đã diễn ra nhiều lần, vấn đề không phải là thích ứng thế nào, mà là hệ quả của việc thay đổi ra sao:
"Các bộ sách tham khảo trong nhà trường, khi không được sử dụng làm tài liệu giảng dạy chính quy thì hầu như không được sử dụng. Vì không được sử dụng nên sẽ không có thị trường, không được tái bản và chỉ sau một hai năm sẽ đi vào quên lãng. Nếu chúng ta quan sát thì sẽ thấy kỳ thi tốt nghiệp THPT năm nay, nội dung của đề thi không có trong bất cứ một bộ SGK nào.
Vì khi có nhiều bộ SGK, người ra đề không thể dựa trên nội dung của bất cứ một bộ SGK nào để ra đề. Điều này tránh được tình trạng học tủ, học lệch, học luyện thi theo một bộ SGK nào đó. Cho nên phổ điểm của năm nay đẹp, không lệch như các năm trước. Thế nếu như chúng ta trở lại một bộ SGK thì việc học thêm, học tủ, ôn luyện thi sẽ lại trở lại rầm rộ như trước đây, điều mà tôi cho rằng rất không tốt cho giáo dục".
Góp ý thêm vào việc biên soạn SGK, chuyên gia giáo dục, TS. Lê Viết Khuyến cho rằng, chương trình GDPT 2018 đã quay được một vòng và đã đến lúc cần xem xét, đánh giá chương trình này:
"Nội dung, khối lượng có quá tải không? Nội dung đã thực sự cần thiết chưa? Thiếu những nội dung gì cần bổ sung vào chương trình? Tôi lấy ví dụ khi bước vào THPT, học sinh đăng ký các môn khoa học tự nhiên tỷ lệ rất ít. Cần tìm hiểu tại sao, phải chăng nội dung các môn đó quá nhiều, quá cao?
Với những nội dung hiện tại, tính chất định hướng nghề nghiệp chưa thể hiện rõ. Chúng tôi thấy cần đưa thêm các môn định hướng nghề cụ thể, không phải những môn chung chung. Tôi nghĩ cần xem lại chương trình để chỉnh sửa phù hợp theo đúng tinh thần Nghị quyết 29".
Trong hành trình đổi mới giáo dục, SGK luôn là tâm điểm của mọi cuộc bàn thảo. Việc biên soạn một bộ sách chung cho cả nước, những bộ sách khác đóng vai trò bổ trợ, không chỉ là chuyện kỹ thuật mà còn là lựa chọn chiến lược. Đây có thể là cơ hội để giáo dục được tinh gọn và khoa học hơn, nhưng vẫn nuôi dưỡng không gian sáng tạo cho thầy và trò.
Hãy đến với bình luận có nhan đề: Sách chuẩn để đổi mới lâu bền
Không phải ngẫu nhiên mà câu chuyện SGK luôn làm nóng các diễn đàn. Bởi đó không chỉ là chuyện giấy mực và con chữ, mà là “bạn” đồng hành của hàng chục triệu học sinh. Thời gian qua, những bộ sách khác nhau đã mang đến nhiều sự lựa chọn nhưng cũng gây một số lúng túng. Một số trường chuyển đổi bộ sách giữa chừng, phụ huynh băn khoăn khi so sánh, học sinh ít nhiều bị ảnh hưởng trong tiếp nhận tri thức. Thực trạng ấy cho thấy nhu cầu về một “trục chính” để định hình và ổn định hệ thống.
Một bộ sách chung có thể ví như một “bản nhạc” chủ đề của “dàn nhạc” giáo dục, giúp thầy - trò có cùng “nhịp phách”. Nhưng điều đó không có nghĩa tất cả phải chơi cùng một giai điệu đơn điệu, bởi một bản nhạc chủ đề vẫn có thể mở ra không gian cho những biến tấu phong phú, nơi mỗi địa phương, mỗi giáo viên và học sinh có thể linh hoạt mở rộng không gian học tập của mình.
Ở góc nhìn ấy, một bộ sách chung có thể không mâu thuẫn với tinh thần một chương trình, nhiều bộ SGK. Trái lại, nó còn có thể trở thành nền tảng vững chắc để các bộ sách khác phát huy vai trò bổ trợ, tăng thêm sự phong phú mà không làm chệch hướng chuẩn chung.
Thực tế triển khai một chương trình, nhiều bộ SGK đã cho thấy những điểm tích cực: tạo cạnh tranh chất lượng, thúc đẩy cập nhật nội dung, mở rộng quyền lựa chọn cho thầy trò và kích hoạt phương pháp dạy học mới (phân hóa, phát triển năng lực, dạy học dự án). Khi giáo viên có thêm nguồn tư liệu tương thích với đặc thù lớp học, họ dễ linh hoạt thiết kế giờ dạy, còn học sinh có thêm cách tiếp cận tri thức.
Vì vậy, vấn đề không nằm ở “nhiều” hay “ít”, mà ở chuẩn thẩm định, cơ chế kiểm soát chất lượng và cách sử dụng để phục vụ mục tiêu của chương trình.
Nếu quyết định thực hiện một bộ sách dùng chung thì việc triển khai phải thận trọng, trước hết là chất lượng biên soạn. Khâu biên soạn cần rà soát nhiều vòng, phản biện độc lập, nghiêm ngặt, lắng nghe ý kiến từ thực tiễn lớp học, xử lý kịp thời sai sót và thiết kế đủ linh hoạt để phù hợp vùng ền, điều kiện học sinh; có phụ lục/đề mục địa phương để ứng dụng thống nhất trên toàn quốc.
“Dùng chung” phải giữ được chuẩn chung nhưng không biến thành áp đặt máy móc. Việc biên soạn cần quy tụ được những chuyên gia uy tín để phản ánh được cả tri thức khoa học lẫn hơi thở đời sống. Đó phải là cuốn sách mà giáo viên muốn giảng, học sinh muốn học và phụ huynh tin tưởng trao gửi.
Để thầy trò không bị cuốn vào vòng xoáy xáo trộn thì điều quan trọng là phải có lộ trình chuyển tiếp rõ ràng. Việc áp dụng cần từng bước, tránh thay đổi giữa chừng ở các khối cuối cấp. Song song đó, bộ sách chung nên đi kèm kho học liệu số và tài liệu “cầu nối” để học sinh, phụ huynh dễ dàng so sánh, đối chiếu, bảo đảm sự liền mạch trong tiếp nhận tri thức. Khi có sự chuẩn bị trước, thay đổi không còn là cú sốc mà trở thành quá trình thích ứng tự nhiên.
Đồng thời, giáo viên cần được tập huấn bài bản và có kênh hỗ trợ thường xuyên, từ diễn đàn trao đổi chuyên môn đến hội thảo thực hành. Vai trò địa phương cũng phải được phát huy qua những tài liệu bổ trợ mang tính vùng ền, giúp lớp học gần gũi với đời sống. Đặc biệt, cơ chế lắng nghe ý kiến từ học sinh, phụ huynh và điều chỉnh cách đánh giá phù hợp sẽ khiến sự chuyển dịch này trở nên nhẹ nhàng.
Những bộ sách đã triển khai có thể đóng vai trò bổ trợ, như các “nhánh sông nhỏ” góp thêm phù sa cho dòng chảy lớn. Tuy nhiên, bổ trợ chỉ nên là “gia vị”, chứ đừng biến thành “mâm cỗ” rối rắm. Thực tế cho thấy thị trường sách tham khảo vốn đã quá tràn lan, khiến phụ huynh lẫn học sinh nhiều phen hoa mắt. Do đó, song song với ổn định từ SGK, việc quản lý chặt chẽ sách tham khảo cũng là điều không thể coi nhẹ.
Mỗi lần thay đổi SGK đều là một phép thử với khả năng thích ứng. Nhưng nếu nhìn ở chiều tích cực thì đây chính là cơ hội rèn luyện năng lực thích ứng, một phẩm chất quan trọng trong thời kỳ biến động.
Một bộ sách chung, nếu được triển khai với tinh thần khoa học và cẩn trọng thì có thể trở thành cú hích để nền giáo dục Việt Nam bước sang một giai đoạn mới: gọn gàng hơn về hệ thống, rõ ràng hơn về định hướng, ổn định lâu dài và mở rộng không gian cho sáng tạo.