Theo ý kiến các chuyên gia từ Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) và PwC Việt Nam tại Hội thảo khoa học “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” do Hội Tư vấn Thuế Việt Nam tổ chức ngày 16/07 tại Hà Nội, việc sửa đổi, bổ sung chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá cần được xem xét mức bổ sung thuế tuyệt đối phù hợp, có lộ trình tăng thuế hợp lý gắn với mục tiêu giảm sản lượng tiêu thụ thuốc lá lậu và đảm bảo tăng trưởng ngân sách Nhà nước bền vững, tránh tăng sốc sẽ gây nhiều hệ lụy và vô tình tạo điều kiện cho thị trường thuốc lá lậu chiếm lĩnh thị trường.
Theo Dự án Luật thuế Tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính hoàn thiện để trình Chính phủ, Bộ đề xuất áp dụng thuế hỗn hợp, gồm thuế tương đối, hay còn gọi là thuế theo tỉ lệ phần trăm, sẽ giữ nguyên ở mức 75%; và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm từ 2026 đến 2030. Bộ Tài chính đang nghiêng về phương án sẽ tăng thuế “sốc” ngay từ năm đầu tiên.
Cơ hội cho thuốc lá lậu và nguy cơ cho ngành công nghiệp thuốc lá
Phát biểu tại hội thảo, ông Kiều Dương, Vụ trưởng Vụ Chính sách - Pháp chế (Bộ Công thương) nêu rõ, từ thực tế cho thấy, lợi nhuận từ hành vi buôn lậu thuốc lá lớn hơn cái giá phải trả nếu như bị phát hiện và phạt tù. Và nếu không tính toán một cách hợp lý, khoa học về việc gia tăng mức thuế thì vô tình khuyến khích các đối tượng buôn lậu thuốc lá thực hiện hành vi một cách phổ biến hơn, rộng rãi hơn.
Bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch của PwC Việt Nam, theo Báo cáo “An econoc assessment of the drivers of the illicit trade in cigarettes” phát hành bởi PwC UK, việc tăng giá thuốc lá hợp pháp khiến người tiêu dùng có xu hướng cao chuyển sang sử dụng các loại thuốc lá thay thế bất hợp pháp. Mối tương quan giữa giá thuốc lá hợp pháp và thị phần thuốc lá lậu trung bình là 86%.
Lãnh đạo PwC Việt Nam cũng chia sẻ, tại Đức, trong giai đoạn 2002-2005 khi thuế tuyệt đối tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%, người tiêu dùng chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34%, và thu ngân sách Nhà nước bị trì trệ.
Hay tại Vương quốc Anh vào năm 2011, quốc gia này đã tăng 30% thuế tuyệt đối dẫn đến thuốc lá lậu tăng và chiếm khoảng 20% thị trường vào năm 2016, gây thất thu thuế khoảng 2,5 tỷ bảng Anh.
Những kịch bản không mong muốn
Khi phân tích các kịch bản có thể xảy ra khi thuế TTĐB thuốc lá tăng quá nhanh tại Việt Nam theo các phương án mà Bộ Tài chính đề xuất, Chủ tịch PwC Việt Nam cũng đã chỉ ra thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu nhưng sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại. Thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại. Hoạt động sản xuất kinh doanh sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như tại Malaysia, kéo theo việc làm của người lao động tại các nhà máy thuốc lá, nông dân ở các vùng trồng nguyên liệu và các nhà bán lẻ, bán buôn chịu tác động tiêu cực.
Theo 2 phương án của Bộ Tài chính thuế tiêu thụ đặc biệt cho sản phẩm thuốc lá sẽ tăng thêm khoảng 200% sau 5 năm dẫn tới tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030) khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng thuốc lá. Tuy nhiên liệu kỳ vọng này có đạt được?
Nhìn sang kinh nghiệm các nước để rút ra bài học cho Việt Nam, điển hình như Malaysia khi nước này tăng thuế 40% vào giai đoạn năm 2014-2015, sau 5 năm, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm 55% chỉ sau 5 năm kể từ 2014, thị phần thuốc lá lậu đã chiếm khoảng 65%, tổng tiêu thụ thuốc lá (thuốc lá hợp pháp và thuốc lá lậu) vẫn tăng 5% sau khi tăng thuế. Kỳ vọng của Chính phủ khi tăng thuế nhằm hạn chế tiêu dùng thuốc lá không hề đạt được.
Bên cạnh đó, số thuế thất thu tăng vọt lên 5,1 tỷ RM, khiến tổng thu thuế từ thuốc lá năm năm 2021 đã giảm 141% so với trước khi tăng thuế đột biến. Và 3 nhà sản xuất thuốc lá lớn đã đóng cửa các nhà máy tại quốc gia này
Tại hội thảo, các bên liên quan cũng đã đánh giá tác động của việc điều chỉnh thuế suất thuế TTĐB đối với thuốc lá thông qua mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính). Với 2 phương án dự thảo của Bộ Tài chính, mô hình được xây dựng dựa trên mối quan hệ kinh tế giữa các biến số, từ đó xác định được công thức tăng giá bán lẻ do điều chỉnh thuế, tác động đến sản lượng tiêu thụ thuốc lá, doanh thu của nhà sản xuất, thu ngân sách nhà nước và từ kết quả của mô hình này tiếp tục đánh giá đến tỉ lệ hút thuốc lá và các tác động lên các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh thuốc lá.
Kết quả theo mô hình phân tích của ThS Tô Kim Huệ, đại diện Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính, ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.
Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với 2025.
Sau 5 năm, sẽ có khoảng 350.000 việc làm bị ảnh hưởng nếu áp dụng phương án 1 và nếu tăng thuế theo phương án 2 của Bộ Tài chính sẽ gây tác động đến khoảng 400.000 việc làm.
Tác động đến doanh nghiệp kinh doanh hợp pháp và người tiêu dùng
Những phân tích trên cho thấy, người tiêu dùng và các công ty sản xuất và kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam là những đối tượng trực tiếp bị ảnh hưởng bởi việc tăng thuế TTĐB quá nhanh.
Vì vậy tại hội thảo, đại diện Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) và các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam đã kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế TTĐB.
Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cùng các đại diện doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam, đề xuất Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, các đại diện đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.
Theo ông Nhân, phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5-30 nghìn tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.
“Đến năm 2030, sản lượng thuốc lá nội địa hợp pháp dự kiến sẽ giảm gần 1 tỷ bao và ước tính tỷ lệ hút thuốc sẽ còn 37,4%. Điều này hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Nhà nước về mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá trong cộng đồng nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa về nguồn cung hợp pháp để phục vụ nhu cầu tiêu dùng trong nước và ngăn chặn họ chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu,” đại diện của Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho hay.
Ủng hộ phương án tăng thuế của Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, các doanh nghiệp và các chuyên gia đưa ra tại Hội thảo, bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch VTCA nhấn mạnh tầm quan trọng của việc áp dụng phương pháp hỗn hợp, bao gồm thuế tương đối và tuyệt đối, nhằm hướng tới giảm lượng người hút thuốc, bảo vệ sức khỏe cộng đồng, tăng thu ngân sách bền vững và có tính toán hài hòa lợi ích của ngành công nghiệp thuốc lá với các bên liên quan gồm nhà sản xuất, nhà phân phối và người nông dân, trên cơ sở phù hợp thì kinh nghiệm của quốc tế và điều kiện của Việt Nam.
Theo bà Cúc, tăng sốc thuế thuốc lá thì người hút thuốc lá chuyển từ thuốc lá hợp pháp sang thuốc lá lậu, việc chuyển sang thuốc lá lậu của người tiêu dùng không chỉ thất thu ngân sách Nhà nước mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng vì không kiểm soát được chất lượng thuốc lá; và những yếu tố này sẽ ảnh hưởng ngược lại mục tiêu của việc xây dựng Luật Thuế Tiêu thụ đặc biệt đưa ra.
"Việc của chúng ta, việc của các nhà nghiên cứu, của các doanh nghiệp là cùng có trách nhiệm với cộng đồng, cùng có trách nhiệm với xã hội, tổng hợp các ý kiến đề xuất để chuyển về Ban soạn thảo, với mong đợi có thể lựa chọn phương án tối ưu nhất, tránh gây tình trạng gây sốc thị trường dẫn đến hậu quả là không đạt được mục tiêu Bộ Tài chính và Chính phủ đã đề ra”, bà Cúc nhấn mạnh.