Sài Gòn sống và yêu: Thủ Thiêm và ký ức đôi bờ

Hơn một thập kỷ qua, vùng đất từng bị lãng quên đã chuyển mình mạnh mẽ, với những cây cầu nối liền đôi bờ,  những đại lộ rộng mở và các khu đô thị hiện đại...

Trước năm 1975, bán đảo Thủ Thiêm dù chỉ cách trung tâm Sài Gòn bởi một dòng sông, nhưng đây là vùng đất sình lầy, hoang vu với hệ sinh thái ngập nước. Chỉ cần lên một chiếc xuồng nhỏ vượt qua sông Sài Gòn là có thể tiếp cận một vùng đất hoang dã mênh mông, dân cư thưa thớt. Nơi đây còn là chốn trú ẩn của nhiều khách giang hồ tứ chiếng, lưu dân do chiến tranh, do sinh kế và hàng vạn lý do không tên khác.

Theo Từ điển địa danh Sài Gòn – TP.HCM do Tiến sĩ Lê Trung Hoa chủ biên, Thủ Thiêm là địa danh có từ cuối thế kỷ 18. Thuở ấy, dưới triều đại phong kiến, một đồn binh được lập nên trên vùng đất ven sông này để kiểm soát dòng chảy tấp nập của sông Sài Gòn, đồng thời làm tuyến phòng thủ bảo vệ khu vực trung tâm.Tương truyền, vị quan trấn thủ nơi đây mang tên Thiêm. Người dân khi nhắc đến đồn binh thường gọi bằng cái tên giản dị, gần gũi: Thủ Thiêm. Dần dần, từ cách gọi dân gian ấy, một địa danh ra đời lưu dấu qua bao thế hệ. Và rồi, từng đoàn người xuôi ngược tìm đến, khai hoang mở cõi, dựng nhà bên đồn binh, quây quần thành xóm nhỏ, thành làng, thành xã.

Cuộc sống mưu sinh nơi bến nước đầy ắp âm thanh quen thuộc của mái chèo khua, tiếng rao buổi sớm, những con thuyền mỏng manh chở theo mưu sinh giữa trưa nắng hay trong màn đêm lặng lẽ. Nghề chài lưới, buôn bán dọc sông, buông gánh bán bưng... tất cả dệt nên một bức tranh sống động, đặc trưng cho nhịp sống ven sông thuở ấy.

Trong tấm bản đồ tỷ lệ 1/50.000 của Sài Gòn do chính quyền Pháp vẽ năm 1911, bến đò Thủ Thiêm lần đầu được đánh dấu. Thủ Thiêm lúc này được nhắc đến nhiều nhất thông qua các chuyến đò ngang dọc. Những con đò xuôi ngược này đã vào ca dao, được lưu truyền đến ngày nay mà nhà văn Sơn Nam đã trích đăng lại trong biên khảo đất Bến Nghé – Sài Gòn xưa: "Bắp non mà nướng lửa lò/ Đố ai ve được con đò Thủ Thiêm".  

Phương tiện chuyên chở cũng dần được cải tiến với thuyền máy đuôi tôm rồi đến những con phà hiện đại. Trong ký ức người Sài Gòn xưa, chiếc phà hình hột vịt của hãng đóng tàu Caric là đáng nhớ nhất. Phà có hai tầng, có thể chở ôtô, xe tải và được xem là điều mới lạ vào những năm 1960.

Chị Đỗ Ngọc Linh, hiện đang sinh sống tại quận nhất, trong tâm trí vẫn còn nhớ như in hình ảnh chiếc phà sau hơn 30 năm, thuở được mẹ dẫn đi phà qua sông thăm họ hàng ở Thủ Thiêm:

"Nó như cái hộp vậy á, chỉ có mấy ô cửa sổ bao xung quanh. Tưởng tượng như cái trứng nằm ngang đục lỗ xung quanh vậy đó. Mỗi lần đi mỗi lần tới là ôm mẹ cứng ngắt vì nó giựt nhào luôn á. Hồi xưa đi đông lắm, phải xếp hàng, hình như tới 5-6 phà. Hồi đó khoái đi phà, tại ở thành phố chỉ có cái phà đó có sông nước nên mình thích".

Trước năm 1997 (thời điểm thành lập quận 2), khu vực bán đảo Thủ Thiêm là vùng sản xuất nông nghiệp của huyện Thủ Đức. Đây là vùng đất bưng trũng, bị nhiễm phèn, hạ tầng kỹ thuật và xã hội vừa thiếu vừa yếu, hệ thống giao thông chủ yếu là đường đất nông thôn…

Chị Đỗ Ngọc Linh kể: "Qua bên đó là có cái chợ, giống như cái chợ Cần Giờ vậy đó. Hồi xưa qua đó ngập dữ lắm, nhà xập xệ sông nước không hà".

Thật ra, ý tưởng phôi thai về một đô thị mới cập theo sông Sài Gòn đối diện với quận nhất đã ra đời từ năm 1968. Các nhà nghiên cứu đô thị dự đoán sau 30 năm, dân số Sài Gòn sẽ tăng từ trên 10 triệu người. Do vậy diện tích Sài Gòn phải tăng từ 3 đến 8 lần hoặc hơn mới đủ sức chứa. Nhiều giải pháp nới rộng phạm vi Sài Gòn được đặt ra, trong đó có nhắc tới dự án phát triển vùng đất Thủ Thiêm.

Sau ngày thống nhất đất nước, dự án Thủ Thiêm ngủ sâu trong một thời gian dài. Mãi đến năm 1996, trong buổi làm việc với UBND TP.HCM, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt chỉ đạo: phát triển khu đô thị mới ở ngoại vi thành phố là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu, trong đó tập trung cải tạo trung tâm gắn kết với khu đô thị mới ở Thủ Thiêm. Và tự đấy, trải qua nhiều năm lận đận, các hạng mục là dự án thành phần, được ráo riết thúc giục khởi động. Để sớm tạo ra diện mạo của một phía đông Sài Gòn định hình từng khu từng thửa, phản ánh sức sống năng động của một miền đất luôn ấp ủ đổi thay.

Ngày 20/11/2011, hầm vượt sông Sài Gòn chính thức thông xe nối từ đại lộ đông tây Võ Văn Kiệt, đánh dấu một bước ngoặc cho khu đô thị mới Thủ Thiêm. Ngày 1/1/2012, sau hơn một thế kỷ tồn tại, bến phà đã hoàn thành sứ mệnh chuyên chở bao phận người mưu sinh giữa đôi bờ. Khi bến phà dừng hoạt động, những mảnh đời từng bám trụ bến phà cũng dần chuyển hướng mưu sinh, dạt về những nơi khác để ngụ cư….

Chị Mỹ Liên, người từng sống bằng nghề bán nước thoáng chạnh lòng, tiếc nuối khi nhớ về những tháng ngày xưa cũ: "Bán đắt lắm á, hồi đó chị bán ba bốn cây nước đá. Ở đây mười mấy năm rồi, bây giờ cuộc sống thường ngày không còn nữa" .

Như bao người tìm kế sinh nhai, những bước chân đi qua vùng đất từng phủ đầy cỏ hoang, rau dại. Năm tháng qua đi, những cuộc di cư đã dệt nên phố phường đông đúc. Đôi khi, trong sâu thẳm ký ức, vẫn vẳng mùi khói rơm từ mảnh ruộng năm nào. Đã lâu dường như bẵng quên, một ngày trở lại, bất chợt ngỡ ngàng khi thấy phố phường mọc lên đề huề …

Hơn 2 thập kỷ qua, Thủ Thiêm chuyển mình phát triển thần tốc thành khu đô thị với cơ sở hạ tầng hiện đại, khang trang. Cho đến nay, ngoài hầm vượt sông Sài Gòn, đã có cầu Ba Son nối giữa đôi bờ Thủ Thiêm và quận nhất khánh thành vào ngày 28/4/2022. Rồi mai đây còn có thêm chiếc cầu đi bộ qua sông Sài Gòn để người dân và khách du lịch có thể dạo bước, tham quan sông nước.

Theo ông Bùi Xuân Cường (Phó chủ tịch UBND TP.HCM), cầu đi bộ qua sông Sài Gòn nằm ở vị trí hết sức đặc biệt ngay tại khu vực trung tâm thành phố, sau khi hoàn thành sẽ là địa điểm lý tưởng phục vụ nhân dân và du khách trải nghiệm, thư giãn, chiêm ngưỡng vẻ đẹp của dòng sông Sài Gòn và cảnh quan khu vực.

“Trong thời gian tới, chúng ta sẽ tiếp tục hoàn thiện các công trình theo quy hoạch ở khu vực bến Bạch Đằng trên đường Tôn Đức Thắng, cũng như tiếp tục đầu tư các công trình như quảng trường ở Thủ Thiêm công viên bờ sông Sài Gòn, các công trình hạ tầng kỹ thuật như là đường ven sông, đường ven hồ để chúng ta tiếp tục hoàn thiện hạ tầng của khu vực trung tâm thành phố và mở rộng khu vực phát triển.”.

Thủ Thiêm và những ký ức đôi bờ như một chứng nhân âm thầm cho một Sài Gòn đang vươn mình phát triển. Con đường đi về phía đông mặt trời ngày càng rộng mở, hướng về tương lai. Có lẽ giai thoại về một bến phà trăm năm, về vùng đất từng in dấu chân lam lũ chỉ còn trong ký ức của những phận đời cần lao Sài Gòn.

SỐNG Ở SÀI GÒN: Âm thanh mùa hè

Mùa hè đến, mang theo cái nắng rực rỡ, tiếng ve râm ran trên những tán phượng đỏ rực và một nỗi nhớ mơ hồ len lỏi trong lòng phố. Giữa nhịp sống đô thị hối hả, âm thanh mùa hè vẫn vang lên như lời gọi khẽ của ký ức và tuổi thơ đã xa…

Những ngày cuối tháng năm, thành phố như khoác lên mình một tấm áo nắng vàng rực rỡ. Trong cái oi ả và chói chang của nắng trưa, giữa dòng xe cộ ngược xuôi, tôi chợt nghe tiếng ve vang lên ở góc đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa - Nguyễn Thị Minh Khai. Một âm thanh tưởng chừng đã bỏ quên từ rất lâu, bất ngờ vọng lại giữ phố thị tấp nập, khiến tôi khựng lại, ngỡ như vừa chạm vào một miền ký ức mỏng manh, đã phủ bụi thời gian.

Tôi đứng lại dưới một tán cây già bên vệ đường, ngẩng đầu nhìn lên. Ánh sáng cố gắng len lỏi vào những tầng lá xanh thẫm, tiếng ve đang ngân vang trong những tán lá xanh khẽ lay động trong gió. Nắng hắt xuống từng mái tôn, từng vạt đường, óng ánh mà chói chang, rát rạt mà rực rỡ. Phố xá ồn ào, khét lẹt mùi khói xe, tiếng người í ới, tiếng còi xe dồn dập… nhưng đâu đó, giữa tầng tầng âm thanh ấy, tiếng ve bỗng râm ran, dai dẳng, khẽ khàng đánh thức ký ức. Một khoảnh khắc ngắn ngủi thôi, nhưng đủ khiến lòng tôi chao nghiêng…

Tôi không nhớ lần cuối cùng mình nghe tiếng ve là khi nào. Có lẽ là những năm tháng ngồi dưới mái trường, tay cầm cánh phượng đỏ ép vào trang vở, lòng ngổn ngang những cảm xúc chưa kịp gọi tên. Ngày ấy, tiếng ve không phải là điều gì đặc biệt - nó hiện diện mỗi ngày, mỗi mùa hè, như một phần không thể thiếu của tuổi học trò. Thế rồi khi rời ghế nhà trường, bước vào đời, tôi dần quên mất nó. Giữa những tất bật của cuộc sống, tiếng ve biến mất khỏi thế giới của tôi một cách lặng lẽ.

Cho đến hôm nay, khi nghe tiếng ve râm ran, chập chờn giữa tầng không oi nồng, len lỏi qua những tán cây xanh biếc ven đường, đánh động một khoảng trời ký ức đang ngủ quên. Nó không chỉ là dấu hiệu của một mùa, mà còn là âm sắc của một thời áo trắng tinh khôi, một thời tuổi trẻ ngây thơ, nồng nhiệt.

Tôi đã từng có một mùa hè như thế, với những ngày tháng học trò trong veo, ngập tràn tiếng cười trong nắng, và cả những khoảng lặng khẽ khàng dưới tán phượng rợp bóng, nơi lòng người xao xuyến những điều chưa kịp nói ra. Một ánh nhìn vụng dại cuối buổi tan trường. Một trang lưu bút nhòe chữ vì nước mắt. Một mùa chia tay chưa kịp hiểu hết ý nghĩa của hai chữ “trưởng thành”…

Tôi không biết mình đã đứng bao lâu dưới bóng cây hôm ấy. Chỉ biết là khi rời đi, lòng tôi có những xao động và một chút biết ơn. Biết ơn vì giữa tất bật phố xá, giữa chộn rộn đời sống, vẫn còn một thứ giản dị có thể khiến trái tim mình rung lên khe khẽ. Biết ơn vì tiếng ve dù nhỏ bé, mong manh, vẫn giữ được sự trung thành của thời gian, vẫn đi về đúng mùa, đúng nhịp, và đúng lúc lòng người cần một điều gì đó để khơi lại xúc cảm.

Thành phố này đôi khi khiến người ta khô cằn, không phải vì nó thiếu cây xanh hay thiếu bóng râm, mà vì nó thiếu khoảng lặng để con người kịp dừng lại, kịp lắng nghe chính mình. Và nếu một ngày nào đó, bạn bất chợt nghe thấy tiếng ve giữa phố - xin đừng vội bỏ qua. Hãy dừng lại một chút, nghe thật kỹ. Biết đâu, ngay trong âm thanh râm ran ấy, có cả một mùa hè của bạn đang chờ được đánh thức.  

TIN YÊU

# Sở Nội vụ TP.HCM vừa có hướng dẫn triển khai đổi tên khu phố, ấp đối với phường, xã, thị trấn thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã. Các địa phương tổ chức lấy ý kiến cử tri đại diện hộ gia đình cư trú thực tế ở khu phố, ấp chịu ảnh hưởng trực tiếp khi sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã đối với phương án tổng thể đổi tên khu phố, ấp.

Sở Nội vụ đề nghị UBND TP Thủ Đức, các quận, huyện chủ trì thực hiện phương án tổng thể về đổi tên khu phố, ấp theo danh sách 102 phường, xã, thực hiện quy trình công nhận việc đổi tên khu phố, ấp xong trước ngày 30/5.

# Trong năm 2025, TP.HCM dự kiến hoàn thành 4 dự án và khởi công thêm 8 dự án nhà ở xã hội, cung ứng gần 11.000 căn hộ cho người thu nhập thấp, công nhân và người lao động đô thị. Cụ thể, 8 dự án sẽ khởi công trong năm 2025 bao gồm: Dự án tại khu nhà ở phường Phú Hữu (thành phố Thủ Đức); khu dân cư Tân Thuận Tây (phường Tân Thuận Tây và Bình Thuận, Quận 7); dự án tại số 4 Phan Chu Trinh (phường 12, quận Bình Thạnh); khu nhà ở thu nhập thấp tại phường Hiệp Thành (Quận 12); dự án Lê Thành Tân Kiên (xã Tân Kiên, huyện Bình Chánh); chung cư Lê Thành 2 (phường Tân Tạo, quận Bình Tân); dự án tại lô số 6, khu tái định cư 38 ha (phường Tân Thới Nhất, Quận 12); dự án tại phường Trường Thạnh (thành phố Thủ Đức).

# Lễ hội trái cây Nam bộ lần thứ 21 với chủ đề “Làm nông giữ gốc - Dân tộc giữ hồn - Hội nhập thời đại” sẽ diễn ra từ ngày 1/6 đến hết ngày 31/8/2025 tại Khu Du lịch Văn hóa Suối Tiên (thành phố Thủ Đức, TPHCM).

Năm nay lễ hội có nhiều hoạt động đổi mới, chú trọng tôn vinh nông sản Việt trong kỷ nguyên hội nhập. Trong đó, nổi bật là Ngày hội quảng bá nông sản TPHCM 2025, Chợ trái cây đặc sản, Triển lãm mô hình nông nghiệp công nghệ cao Suối Tiên Farm, trải nghiệm hái và thưởng thức trái cây tại vườn… 

# Lễ hội Thiếu nhi Kids Fest lần 3 có chủ đề “Trẻ em hôm nay, thế giới ngày mai” dự kiến diễn ra trong 3 ngày ( từ 30/5 đến 1/6) tại Nhà Thiếu nhi TP.HCM (số 36 Lê Quý Đôn, phường Võ Thị Sáu, quận 3). Lễ hội sẽ có các không gian, hoạt động hấp dẫn: Không gian “sách và trí thức”, “kết nối và hội nhập”; không gian “Trẻ em với tương lai”; không gian “Thế giới ẩm thực”; “Gia đình cùng vui”, tập trung các hoạt động để cả gia đình cùng tham gia trải nghiệm để ba mẹ hiểu rõ con cái hơn.