Qua miệt cầm ca (Bài 9): Đồng Nữ Ban – gánh hát đặc biệt của lịch sử cải lương Việt Nam

Từ những ngày đầu khai sinh, loại hình nghệ thuật tổng hợp này đã nhanh chóng “cất cánh”, chinh phục công chúng bằng sự ra đời của những gánh hát lừng danh như Gánh Phước Cương, gánh Huỳnh Kỳ, hay gánh Thầy Năm Tú,.... Họ không chỉ làm say lòng khán giả bằng phục trang lộng lẫy, sân khấu đẹp, mà còn bằng tài năng, tâm huyết của những nghệ sĩ, tay đờn tài hoa...

Và trong lịch sử một thế kỷ của bộ môn Cải lương, có một "vì sao băng" đã vụt sáng rực rỡ trên vùng đất Vĩnh Kim – Mỹ Tho xưa, đó là gánh “Đồng Nữ Ban” – gánh hát đặc biệt của lịch sử Cải lương Việt Nam. Và cho đến hôm nay, dù hình ảnh gánh hát toàn nữ ít nhiều cũng đã phôi pha, nhưng những dấu ấn của nó đã trở thành một phần rất đặc biệt trong lịch sử cải lương Việt Nam và trong  dòng chảy văn hóa phương Nam.

Qua miệt cầm ca (Bài 8): Nghệ sĩ Năm Nghĩa, người mở đầu kỷ nguyên Vọng cổ

Qua miệt cầm ca (Bài 7): Vang danh ngón đờn của danh cầm Sáu Hóa

Qua miệt cầm ca (Bài 6): Nghệ sĩ đầu tiên mang cải lương đến trời Tây

Qua miệt cầm ca (Bài 5): Người đưa “Dạ cổ hoài lang” lên sân khấu cải lương

Từ khởi nguồn đến hành trình hình thành gánh hát

 Theo sách sử ghi chép, vào cuối thập niên 1920, khi ánh đèn sân khấu cải lương đang rực rỡ khắp lục tỉnh Nam Kỳ, giữa muôn vàn gánh hát tài danh, Đồng Nữ Ban xuất hiện như một đóa hoa lạ. Gánh Đồng Nữ Ban được bà Trần Ngọc Viện mà người ta thường gọi với cái tên thân thương và kính phục “Cô Ba Viện” sáng lập vào khoảng năm 1927, trong bối cảnh Nam Kỳ bị thực dân Pháp đô hộ.

"Đây là nhóm cải lương quy tụ sự góp mặt của nghệ sĩ toàn là nữ"

"Gánh Đồng Nữ Ban được ra đời tại vùng Vĩnh Kim, nay là xã Vinh Kim tỉnh Đồng Tháp."

"Gặp tháng nắng thì đỡ còn gặp tháng mưa thì “khổ” 

Sinh năm 1884 trong gia đình có truyền thống âm nhạc, cô Ba Viện là một nghệ sĩ – nhạc sĩ tài hoa bậc nhất vùng Vĩnh Kim lúc bấy giờ - Là cô ruột của cố Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê. Cô hát được hầu hết các điệu, bài bản cải lương, đánh thành thạo nhiều nhạc cụ dân tộc và đặc biệt nổi tiếng với ngón đàn tỳ bà, đàn tranh.

Khi nhắc về gánh hát “Đồng Nữ Ban” nhà thơ Trương Trọng Nghĩa - Chủ tịch Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật tỉnh Đồng Tháp chia sẻ:

"Vào khoảng năm 1927, khi gánh hát của Thầy 5 Tú và Gánh Phước Cương của Bạch Công Tử ra đời ở Mỹ Tho, không lâu sau đó gánh “Đồng Nữ Ban” đã được ra đời tại vùng Vĩnh Kim mà nay thuộc xã Vĩnh Kim của tỉnh Đồng Tháp. Người sáng lập ra gánh hát “Đồng Nữ Ban” là bà Trần Ngọc Viện mà người đời hay gọi là “Cô 3 Viện.

Bà sinh năm 1884 trong một gia đình có truyền thống về âm nhạc. Có thể nói rằng, Cô 3 Viện có học thức, biết nhạc và từng dạy đờn ở trường nữ sinh áo tím. Một điều rất thú vị là “Gánh hát Đồng Nữ Ban” là gánh hát chỉ toàn là nữ nên mới có tên gọi là “Đồng Nữ Ban”. Hầu hết diễn viên đều là nông dân, những người chưa từng bước lên sân khấu bao giờ. Khi được chọn vào gánh thì họ mới học hát, học diễn, học chữ và học nữ công, giống như một trường nghệ thuật đặc biệt dành cho nữ thời bấy giờ."

Khi phong trào thanh niên cách mạng ở xã Vĩnh Kim cần một người đứng ra tổ chức gánh hát để dùng nghệ thuật cảm hóa cách mạng, cô Ba Viện nhận lời ngay. Gọi là đặc biệt và hoàn toàn không giống với gánh hát nào trước đó, Đồng Nữ Ban quy tụ hơn 30 diễn viên, tất cả đều là thiếu nữ từ 17 đến 21 tuổi – những con em của các gia đình yêu nước ở Vĩnh Kim.

Họ là những người dám vượt qua định kiến phong kiến “xướng ca vô loài”, dám bước ra khỏi “khuê môn bất xuất” để làm việc nghĩa, đứng trên sân khấu cổ vũ tinh thần dân tộc. Không chỉ là bầu gánh, Cô 3 Viện còn là đạo diễn, giáo viên, người quản lý, người dìu dắt từng diễn viên non trẻ.

Giáo sư Trần Văn Khê, lúc sinh thời, đã từng kể rằng: Ở ngôi nhà rộng cạnh cầu “Bà Lung”, Cô dạy họ từng câu ca, từng động tác, từng nét diễn. Họ còn được học chữ, học võ thuật, học cách sinh hoạt nề nếp để trở thành những diễn viên đúng nghĩa… và cũng là những người chiến sĩ trên mặt trận văn hóa. Đây không chỉ đơn thuần là một cuộc tụ hội của những thiếu nữ có giọng ca hay, mà còn là một trường học nghiêm khắc và toàn diện.

Những thiếu nữ được chọn vào Đồng Nữ Ban phải học rất nhiều thứ – từ học chữ, học ca, học diễn, cho đến những kỹ năng thiết yếu như võ thuật, bếp núc, nữ công, may vá, thêu thùa... Họ được rèn giũa để trở thành những người phụ nữ tài hoa, vừa tinh thông cầm ca, vừa thạo việc tề gia.

Với tính khẩn trương và nghiêm túc, “đứa con tinh  thần đầu lòng” của cô Ba Viện cũng đã được trình làng ngay trên mãnh đất Vĩnh Kim ruột thịt, nhà thơ Trương Trọng Nghĩa - Chủ tịch Hội liên hiệp văn học nghệ thuật tỉnh Đồng Tháp kể tiếp:

"Sau gần 6 tháng luyện tập với tinh thần khẩn trương, vào khoảng giữa năm 1928 lần đầu tiên gánh hát Đồng Nữ Ban ra mắt khán giả vở cải lương “Giọt máu chung tình” với nội dung là câu chuyện tình của 2 nhân vật “Võ Đông Sơ” và “Bạch Thu Hà” tại cầu Ba Lung của xã Vĩnh Kim và được nhân dân nhiệt liệt hoan nghêng.

Gánh hát Đồng Nữ Ban không hoạt động vì mục đích thương mại, thời bấy giờ học đứng trên sân khấu là để truyền đi tinh thần yêu nước, cổ vũ lòng dân và thức tỉnh ý chí tự cường của người Việt dưới ách đô hộ của thực dân."

Di sản của Đồng Nữ Ban

Cũng theo ghi chép của sách sử, việc được tận mắt xem các nghệ sĩ ca hát biểu diễn trực tiếp là chuyện “xa vời” đối với người dân, đặc biệt là vùng nông thôn. Vì thế trong đêm diễn tay của Đồng Nữ Ban bà con kéo đến kín bít lối đi. Họ ngạc nhiên, xúc động, rồi vỡ òa tán thưởng khi thấy “đám con gái” diễn quá hay, quá nhập vai và đầy khí phách không cánh mày râu.

Từ đó, gánh Đồng Nữ Ban nhanh chóng chinh phục được nhân dân. Không chỉ dừng lại ở đất Vĩnh Kim, Đồng Nữ Ban bắt đầu đi lưu diễn ở khắp miền lục tỉnh nhằm cổ vũ lòng dân và lan truyền tình yêu quê hương đất nước. Với tất cả diễn viên, ban nhạc cùng sống chung trên một chiếc ghe chài lớn, họ di chuyển như những cánh chim không mỏi. Từ Mỹ Tho, Bến Tre, Cần Thơ, Bến Lức đến Thủ Đức,… mỗi đêm diễn là một ngọn lửa được thắp lên. Hình ảnh của gánh hát Đồng Nữ Ban khi lưu diễn hẳn đã in sâu trong ký ức của người dân Nam Bộ lúc bấy giờ.

Là “con nhà nòi”, là ái nữ của đôi cố NSƯT Thanh Hùng – Ngọc Hoa,  Nghệ sĩ cải lương – Đạo diễn sân khấu Nguyễn Thị Ngọc Thanh cũng đã nghiên cứu rất nhiều về quá trình hình thành và phát triển cải lương nam bộ, trong đó có gánh Đồng Nữ Ban.

Nói về dàn diễn viên “cây nhà lá vườn” của gánh Đồng Nữ Ban, Nghệ sĩ  Đạo diễn sân khấu Ngọc Thanh chia sẻ:

"Những nghệ sĩ tiêu biểu mà tôi đã từng nghiên cứu và từng biết đó là Cô 3 Mỹ Tho, được gọi là Cô 3 Kỳ - Một trong những giọng ca nổi tiếng của vùng đất Mỹ Tho. Rồi cô 6 Ngọc (Ngọc Sương), Cô 8 Bé – là một trong những giọng ca và cũng là một nghệ sỹ nữ đờn kìm rất nổi tiếng. Rồi Cô Tư Hường – Cô đặc biệt hát vọng cổ 6 câu rất hay. Cho nên khi người ta xem nhóm Đồng Nữ Ban  thì người ta luôn cảm nhận họ mang được cái hồi của người nghệ sĩ."

Tuy nhiên, cuộc đời của một cánh chim cách mạng thường không thể bình lặng. Đến năm 1929, chỉ sau khoảng hai năm tồn tại, Đồng Nữ Ban đã bị chính quyền thực dân ở Nam Kỳ quy kết tội làm chính trị, tuyên truyền xách động quần chúng. Mọi suất hát đều bị ngăn trở, thậm chí những người đi xem hát cũng bị bắt bớ. Trong tình thế khó khăn đó, để bảo toàn lực lượng, Đồng Nữ Ban buộc phải giải tán, đội ngũ diễn viên cũng phải phân tán.

Chỉ tồn tại vỏn vẹn trong hai năm, nhưng Đồng Nữ Ban đã để lại một di sản quý giá. Hình ảnh những nữ nghệ sĩ tài hoa, biết tự mình đóng giả nam trang, sử dụng binh khí trên sân khấu cải lương, có lẽ đã chịu ảnh hưởng không nhỏ từ cách làm tiên phong của Đồng Nữ Ban.

Nói về những giá trị mà Đồng Nữ Ban để lại, nhà thơ Trương Trọng Nghĩa - Chủ tịch Hội liên hiệp văn học nghệ thuật tỉnh Đồng Tháp nói:

"Tuy chỉ tồn tại trong thời gian rất ngắn, chỉ khoảng 2 năm thôi nhưng tầm ảnh hưởng của Đồng Nữ Ban rất lớn. Đây là gánh hát cải lương chỉ toàn là nữ đầu tiên ở Việt Nam và đã đánh dấu được một bước chuyển mình quan trọng. Người phụ nữ không chỉ đứng phía sau cánh gà mà đã mạnh dạn bước ra sân khấu để góp tiếng nói của mình cho nghệ thuật cải lương và cho đất nước."

Có thể khẳng định rằng, Gánh hát Đồng Nữ Ban của bà Ba Viện không chỉ là một trang sử đẹp của nghệ thuật cải lương. Nó còn là một bài ca về lòng yêu nước, là minh chứng cho thấy: trong những năm tháng khó khăn nhất, sân khấu không chỉ là nơi giải trí, mà còn là một chiến trường đấu tranh trên mặt trận văn hóa, một nơi mà những người phụ nữ chân yếu tay mềm đã dùng lời ca tiếng hát, dùng cách diễn xuất để tiếp lửa cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Đồng Nữ Ban không chỉ đơn thuần là một gánh hát mà đó còn là sức mạnh của nghệ thuật khi hòa vào vận mệnh dân tộc; Là dấu mốc khẳng định vai trò của phụ nữ Nam Bộ trong sáng tạo văn hóa và đấu tranh cách mạng; Là một “ngôi sao sớm tắt” nhưng ánh sáng vẫn còn chiếu soi suốt chặng đường dài lịch sử. Và trong dòng chảy lịch sử cải lương – bộ môn nghệ thuật quan trọng của người Nam Bộ – Đồng Nữ Ban mãi mãi là một trong những chương trang trọng nhất.