Hà Nội sống và yêu: Vị nhà ngày Tết

BÊN DÒNG THỜI GIAN

Vị nhà ngày Tết của mỗi gia đình Việt tự bao đời nay được gói ghém trong phong tục đón Tết. 23 tháng Chạp hàng năm luôn là ngày bắt đầu một mùa Tết Nguyên đán. Những tháng năm khó khăn, mỗi nhà phải tính toán chuẩn bị cả một năm để có cái tết sung túc, đầy đủ nhất.         

Sinh ra ở thời kỳ đất nước chưa hoàn toàn thống nhất, NSND Lê Khanh nhớ về cái thời chắt chiu, dành dụm để chờ một cái Tết mới. Niềm tự hào của những em bé ngày đó là cái Tết được no đủ, sum vầy, gia đình không thiếu một ai:

"Đôi khi cứ chắt bóp để dành để tranh thủ vừa tiếp khách, vừa được ăn cho nên nó quý lắm. Một cái bánh chưng cũng quý, cái đĩa mứt và tự tay mình làm. Tự tay làm, cả nhà cùng góp sức góp của, cả sức cả của cả cảm xúc, cái tâm hồn của mình, tức là góp biết bao nhiêu thứ nhiều trong một mới có được cái Tết. Đó là cái khác biệt nhất với thời hiện đại".

Đất nước thống nhất, kinh tế đổi mới, đón Tết của người Việt cũng dần đổi khác. Khoảng từ năm 1986 đến những năm 90 của thế kỷ trước, Hà Nội cũng như các tỉnh thành khác có nhiều gia đình khấm khá hơn, họ tiếc nuối quá khứ nên ăn nhiều ăn ngon. Nhà Hà Nội học Nguyễn Ngọc Tiến cho rằng sự thay đổi trong văn hoá đón Tết rõ nhất là từ những năm 2000:

"Đến một lúc nào đấy miếng ăn bỗng trở thành bình thường, không còn phải quá chờ đợi ngày tết mới ăn được miếng giò miếng nem hay bát canh mọc, bánh chưng. Đến năm 2000 thì lúc đấy câu thành ngữ “ăn đi xuống, uống đi lên” nói lên rằng lúc đấy ăn tết có sự thay đổi, người ta không chú trọng ăn nữa mà quan tâm nhiều về uống. Uống ở đây là gì? Ngoài uống rượu truyền thống thì người ta uống rượu ngoại, uống bia, người không uống bia uống rượu thì uống các loại nước ngọt".

Năm 2000 có lẽ là mốc khá quan trọng khi biến đổi hình thức tết trong cuộc sống người Việt. Trước đấy, ảnh hưởng của công nghệ, phương tiện giao thông cá nhân hay của các mô hình cuộc sống có tính chất đóng gói chưa được mạnh mẽ và chưa ảnh hưởng nhiều như chia sẻ của nhà văn Nguyễn Trương Quý:

"Người ta sẽ thấy ở đấy là câu chuyện của một đời sống sản xuất tiêu dùng mạnh hơn, con người có nhiều điều kiện sắm sanh, giá trị vật chất được nhìn nhận khai thác trong các chương trình kinh doanh thương mại mạnh mẽ hơn trước rất nhiều.

Trước đây có lẽ cái tết thường khá giống nhau ở các gia đình và các không gian vùng miền văn hoá từ thành thị, nông thôn thường có một cái gì chia sẻ chung không gian truyền thông, không gian tin tức, thông tin giải trí và nhu cầu cũng khá đơn giản. Bây giờ nó đa dạng hoá hơn và có lẽ nằm trong sự phân tầng khá là nhiều các nhu cầu của con người".

Bây giờ, sắm Tết đơn giản hơn xưa. Chỉ cần ngồi nhà, lên sàn thương mại điện tử, các cửa hàng online đặt mua đồ là vận chuyển đến tận nhà. Đi lại ngày Tết cũng đơn giản và thuận tiện hơn xưa. Phong tục lấy may đầu năm như đêm Giao thừa đốt pháo chúc mừng năm mới, hái lộc đầu xuân, xông đất đầu năm cũng được nhiều gia đình giản tiện đi nhiều. Vậy điều gì còn đọng lại trong mỗi “tế bào của xã hội”?

Diễn viên Vương Khánh từng nuối tiếc về một cái Tết xa nhà khi anh quyết định ở lại TP Hồ Chí Minh – nơi anh lập nghiệp để đi diễn. Với anh, tết năm đó là cái tết buồn nhất khi không cùng được mẹ ra chợ sắm sửa ngày Tết, không được trang trí nhà cửa ngày Tết và không được gần bố mẹ trong những thời khắc chuyển giao năm cũ năm mới:

'Mình là một người rất yêu văn hoá truyền thống thế nên bản thân mình vẫn muốn giữ văn hoá đấy tại vì ngoài sự tự tôn dân tộc thì văn hoá là một nét đặc trưng của mỗi một người ở trên một đất nước nào đó.

Mình sẽ rất tự hào khi những người bạn bè quốc tế, ở đâu đó trên thế giới nhìn vào thấy Việt Nam mình có tết truyền thống thú vị, có những nét riêng. Chứ phong tục tập quán mai một dần, ai cũng đi du lịch rồi ai sẽ giữ cái nếp văn hoá cũ thì văn hoá của mình càng ngày đâu còn gì đặc sắc hay nét đặc trưng thú vị gì nữa đâu".

Sương Mai – cô giáo lớp học văn cùng cô Sương Mai cũng từng có lúc đắn đo giữa việc đi du lịch dịp Tết hay ở nhà đón Tết cùng gia đình. Nhưng chỉ dừng lại ở những khoảnh khắc phân vân. Bởi Mai vẫn mong muốn giữ tất cả nét đẹp của phong tục đón tết cổ truyền, chỉ đổi thay chút xíu trong cách chọn món ăn cho mâm cỗ tết hay đi chơi ngày Tết:

"Mình nghĩ vươn mình cũng không có nghĩa là chúng ta để lại những giá trị truyền thống mà đã đồng hành và gắn bó trong suốt khoảng thời gian dài. Đấy là lý do mà vợ chồng mình vẫn giữ việc đón tết theo một cách rất truyền thống. Sẽ có những thay đổi hiện đại hơn xíu, hoặc cá nhân háo một chút theo sở thích của hai vợ chồng.

Ví dụ mâm cơm thắp hương có thể không nhất thiết là những món ăn truyền thống mà có thể có những món hiện đại hơn mà hai vợ chồng cùng thích. Còn những hình thức mang tính chất đã gắn bó lâu dài thì với quan điểm cá nhân mình vẫn muốn gìn giữ".

Sự thay đổi của nhịp sống xã hội giúp mỗi gia đình chuẩn bị Tết nhanh gọn, đủ đầy hơn. Nhưng gia đình NSND Lê Khanh từ bao năm nay vẫn cố gắng duy trì nồi bánh chưng cuối năm. Giữ nồi bánh chưng là giữ lại chính cảm xúc, nhu cầu tâm hồn của bà. Và cái tết cổ truyền cứ thấm dầm qua từng thế hệ trong gia đình:

"Mình yêu, mình nhớ vì Tết nó đẹp sum vầy thật sự, nó gắn bó thật sự. Nó là cả một cái sự cộng hưởng và cụ thể là cái nồi bánh chưng. Có thể mâm cỗ mình tối giản bớt. Nhưng nhờ có nồi bánh chưng mà cái sum vầy nó được hiện hữu thì cả năm rồi, có cái ngày này và đấy là  món quà rất giản dị nhưng mà đặc biệt của gia đình tôi khi biếu hàng xóm, bạn bè hay họ hàng".

Chúng ta đang sống giữa thời đại đổi mới, bước vào kỷ nguyên số - nơi người ta dần lột bỏ những thứ cũ kỹ và thay vào đó những xu hướng mới để tiếp cận gần hơn với sự phát triển. Thế nhưng, vòng tuần hoàn của tạo hoá trước sau vẫn vậy.

Vẫn là 365 ngày trở lại gặp nhau ở một thời khắc thiêng liêng, chuyển từ năm cũ sang năm mới. Tết xưa hay tết nay có chăng chỉ khác về hình thái còn ý nghĩa vẫn dành cho những ước vọng điều tốt đẹp sẽ đến trong tương lai. Tết đổi mới trong suy nghĩ của nhà Hà Nội học Nguyễn Ngọc Tiến là sự tối giản:

"Ở đây kỷ nguyên vươn mình của dân tộc không có nghĩa chúng ta bỏ đi các giá trị văn hoá truyền thống mà chúng ta chỉ nên truyền thông cho người dân biết rằng nên ăn một cái tết tiết kiệm, nên ăn một cái tết làm sao lấy cái vui vẻ, cái không khí cái rộn ràng làm chính yếu trong ngày tết, lấy cái tôn thờ tổ tiên lấy những nét đẹp trong văn hoá truyền thống thì chúng ta giữ lại. Tôi nghĩ như thế sẽ phù hợp hơn".

Trước những đổi thay của thời cuộc, gia đình của nhà văn Nguyễn Trương Quý vẫn muốn duy trì một cảm giác gắn kết với nhau, tìm về cội rễ qua cách thực hành các phong tục ngày Tết. Có lẽ đó cũng là điều mà bao gia đình người Việt cũng đang cố gắng gìn giữ để hoà mình vào Tết đổi mới:

"Tôi thường thích không gian tết có sự tìm kiếm hình bóng truyền thống trong sự phát triển hôm nay. Có như thế chúng ta mới thấy được cái căn tính của mình, cái đặc điểm số phận của mình sẽ có cội rễ bền vững để từ đấy phát triển đi xa hơn nhiều hơn.

Có lẽ càng trưởng thành hơn, càng có tuổi hơn thì mình càng thấy truyền thống và quá khứ và những nếp sống gắn kết với nhau rất quan trọng. Nó khiến chúng ta cảm thấy cuộc sống phong phú hơn, ý nghĩa hơn thay vì chúng ta là những cá thể rời rạc lẻ tẻ, nhất là những dịp xuân về tết đến thì điều đấy khá là lắng đọng".

SỐNG Ở HÀ NỘI

Mùa xuân ở phố Hà Nội không bừng bừng như các miền thuần quê hay rừng Tây Bắc với chồi non, lộc biếc và hoa bung nở. Nguyên nhân là cây trên phố Hà Nội đa dạng, có rất nhiều loài nhập từ nước ngoài và những loài này không rụng lá vào mùa đông để xuân đến thời tiết ấm áp sẽ rực rỡ. Hãy đến với bài viết “Vũ điệu cây trên phố” của nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến.

Cuối thế kỷ 19, người Pháp đã nhập nhiều loài cây ở Nam Mỹ, Châu Phi, xứ ôn đới trồng trên phố với mục đích tạo bóng mát, chống cái nắng gay gắt khi Miền Bắc vào hè. Để thành phố quanh năm xanh và công nhân vệ sinh không vất vả khi cây đồng loạt rụng lá vào mùa đông, họ đã chọn các giống cây có tán, rụng lá vào các mùa trong năm.

Họ đưa ra những tiêu chuẩn an toàn như: cây có rễ cọc để hạn chế đổ gẫy khi gió bão, quả không ăn được con trẻ sẽ không trèo leo nguy hiểm tính mạng. Cây cũng không tiết ra mùi hôi, nhựa độc hại ảnh hưởng dến sức khỏe. Loài cây có quả ăn được duy nhất họ nhượng bộ là cây sấu vì sấu có dáng đẹp, lớn nhanh, lá hình mắt nai duyên dáng.

Mục đích thứ hai là để thành phố có kiến trúc phong cảnh, họ trồng mỗi phố một loài. Đầu phố Lò Đúc  trồng cây sao, cả phố Lý Thượng Kiệt trồng cây cơm nguội, Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Phan Đình Phùng…toàn sấu. Phố Quán Thánh, Nguyễn Du trồng hoa sữa, phố Lý Nam Đế trồng xà cừ, quanh Hồ Gươm trồng phượng và liễu.

Ở các vườn hoa nhỏ như: Tây Sơn (phố Tràng Thi), Cửa Nam, bên cạnh Bảo tàng Lịch sử…họ trồng cọ Châu Phi. Trong khuôn viên các công sở họ trồng muỗm, loài cây bản địa  tán rộng, chịu được bão. Vì ưu điểm này, nhiều biệt thự tư nhân ngoài trồng hoàng lan còn trồng muỗm.

Tuy nhiên họ quy định vỉa hè rộng 3 mét trở lên mới được trồng cây. Theo thời gian, cây trên phố lớn dần. Trong qui hoạch, họ  khống chế chiều cao đô thị, chỉ một số rất ít được xây ba hoặc bốn tầng nên nửa đầu thế kỷ 20 cây cao ngang mái, hơn mái nhà xòe tán làm đường phố xanh mát.

Sau 1954, khu vực nội đô được mở rộng song việc kiểm soát cây trồng không nghiêm, lại thiếu vườn ươm giống nên cây trồng ở đô thị phụ thuộc ngành lâm nghiệp, được cấp cây gì thì trồng cây đó, nhiều người gọi là “lâm nghiệp trong phố”.

Sau đổi mới việc xây cất nhộn nhịp, nhiều phố nhà cao hơn ngọn cây đã làm cho cây bị xung quang, ngả ra giữa đường như vũ nữ gây nguy hiểm cho các phương tiện giao thông, nhất là ô tô. Lại thêm nhiều tòa nhà chọc trời, giá điều hòa không khí rẻ nên nhà nào cũng lắp đã làm cây không còn tác dụng  chống nóng. Kiến trúc phong cảnh không còn vì lộn xộn, thiếu thẩm mỹ. Một mục đích xưa người ta không tính đến thì nay cây lại trở thành vai trò chính trong việc chống biến đổi khí hậu.

Ngày nay trên phố Lý Nam Đế, những cây xà cừ đường kính hai người mới ôm hết thân, gốc bành ra chiếm hết vỉa hè. Hầu hết các nhà mặt tiền đều cao hơn cây và cành bị cưa cắt trông xơ xác đến thảm thương. Chặt những cây nhiều năm tuổi tiếc nuối vô cùng song cứ giữ lại thì không còn lối cho người đi bộ, các hoạt động dân sinh.

Đã đến lúc Hà Nội phải quy hoạch lại cây xanh. Việc trồng cây trên hè nhiều phố xem ra không còn phù hợp. Cần phải có khoảng đất trống rộng để trồng thành khu rừng nhỏ, vừa là chỗ nghỉ mát, vừa là chỗ chơi mới phù hợp với đô thị rộng, cao, san sát  bê tông như Hà Nội.

TIN YÊU

- TP. Hà Nội vừa xếp hạng 4 di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh cấp thành phố. Đó là: Di tích lịch sử - lưu niệm danh nhân nhà thờ họ Nguyễn (xã Trung Hòa, huyện Chương Mỹ); Di tích lịch sử văn hóa đình Sen Trì (xã Bình Yên, huyện Thạch Thất); Di tích lịch sử văn hóa quán Gò Mận (xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất); Di tích lịch sử văn hóa nhà thờ dòng họ Nguyễn Chính (xã Bình Minh, huyện Thanh Oai).

- Từ ngày 12-3 đến ngày 18-3 tới đây, huyện Mỹ Đức (Hà Nội) sẽ tổ chức “Tuần lễ văn hóa - du lịch” Lễ hội chùa Hương năm 2025. Đặc biệt, trong tuần lễ văn hóa, huyện Mỹ Đức sẽ tổ chức Giải bơi chải thuyền rồng truyền thống mở rộng, các trò chơi dân gian như nhảy sạp, cờ tướng, biểu diễn nghệ thuật đường phố, đồng diễn dân vũ, múa lân sư rồng; lễ thả hoa đăng mừng khánh đản Quán Thế Âm, lễ Ngũ bách danh theo nghi thức Phật giáo…

- Vừa qua, tại di tích quốc gia đền Văn Hiến, xã Hạ Mỗ, huyện Đan Phượng, Hà Nội diễn ra Lễ công bố và ra mắt bộ sách “Cổ kim truyền lục”; kỷ niệm 923 năm ngày sinh danh nhân Tô Hiến Thành.

- Giải thưởng Traverler's Choice Awards Best of the Best Destinations của nền tảng du lịch trực tuyến hàng đầu thế giới Tripadvisor đã vinh danh Thủ đô Hà Nội tại 3 hạng mục hàng đầu thế giới năm 2025. Cụ thể, Thủ đô Hà Nội được vinh danh tại các hạng mục: 25 Điểm đến văn hóa hàng đầu thế giới (vị trí thứ 2), 25 Điểm đến hàng đầu thế giới (vị trí thứ 7) và hạng mục đặc biệt 25 Điểm đến được yêu thích nhất mọi thời đại.

- Giải Standard Chartered Marathon Di sản Hà Nội - giải chạy thứ 10 trong hệ thống giải Standard Chartered Marathon danh tiếng thế giới, mùa 2 tại Việt Nam sẽ chính thức diễn ra vào ngày 9-11-2025 sau những thành công của mùa thứ nhất vào tháng 11 năm ngoái.