Cây bàng “chứng kiến” cuộc đấu tranh ở Nhà tù Hỏa Lò

Ngày nay, đến với di tích nhà tù Hoả Lò, chúng ta sẽ được nghe nhiều câu chuyện về những cây bàng nơi đây - một chứng nhân thầm lặng đã cùng bao người đi qua năm tháng đấu tranh đầy gian khổ…

BÊN DÒNG THỜI GIAN

Người tù xưa kể lại, giữa cái nóng oi nồng của mùa hè Hà Nội, bóng bàng là nơi hiếm hoi họ có thể tìm chút mát lành. Nhưng hơn thế nữa, cây bàng còn là một phần của những câu chuyện truyền kỳ – nơi cất giấu những mảnh giấy truyền đơn, nơi chuyền tay những dòng thông điệp cách mạng, là “hòm thư sống” giữa vòng vây kiểm soát ngặt nghèo của kẻ thù.

Lá bàng non được dùng làm thuốc, quả bàng chín trở thành "thuốc bổ hồi sinh" cho những cơ thể gầy guộc vì đói khát và bệnh tật. Cành bàng, tưởng chừng vô tri, lại hóa thành chiếc bút, chiếc tẩu thuốc hay đôi đũa – những vật dụng gợi chút hơi thở đời thường giữa chốn địa ngục trần gian. Nhớ lại giai đoạn khó khăn khi bị địch giam giữ trong tù, ông Nguyễn Hà Long, cựu tù chính trị cho biết:

"Đã là tù thì khổ và thiếu thốn, thiếu thốn trở thành bệnh tật. Bệnh tật đầu tiên thì có thể đi ngoài, đi kiết lỵ rồi lao, rồi rất nhiều bệnh tật. Chúng tôi cũng đã từng nếm trải rồi, với những lúc ốm đau, có cây bàng lấy được, anh em vớt được một lá bàng hay quả bàng cũng đem vào chia sẻ giúp những người ốm đau, có thể cứu cánh sống lại được".

Ngày nay, khi chiến tranh đã lùi xa, Nhà tù Hỏa Lò trở thành một di tích đặc biệt, thu hút hàng vạn lượt khách trong và ngoài nước. Và trong sân trại xưa, cây bàng vẫn đứng đó – vươn mình xanh biếc giữa lòng Hà Nội hiện đại. Lá vẫn rơi theo mùa, quả vẫn chín theo nhịp năm tháng – nhưng giờ đây, những gì từng cứu sống con người lại tiếp tục một hành trình khác: hồi sinh ký ức.

Ban Quản lý Di tích Hỏa Lò đã trân trọng từng quả bàng rụng, từng cành khô để tạo nên những món quà thủ công tinh tế: bút viết, móc khóa, huy hiệu, những chiếc tẩu nhỏ xinh – tất cả đều làm từ quả và cành của cây bàng trong khuôn viên nhà tù.

Mỗi món quà ấy đều gói ghém một câu chuyện, một ký ức, một phần hồn lịch sử. Chúng không chỉ là đồ vật, mà là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa nỗi đau và sự tri ân của người trẻ tới thế hệ đi trước:

"Mình nhận ra cây bàng không chỉ là một cây đơn thuần mà còn là một nhân chứng lịch sử đã đồng hành với người tù chính trị trong những giai đoạn khốc liệt của lịch sử Việt Nam. Đây không chỉ là việc tiếp thu những kiến thức về lịch sử, dân tộc mình mà còn thấy được sự sáng tạo của anh chị nhân viên tại nhà tù Hỏa Lò giúp chúng tôi tiếp cận thông tin chi tiết và cặn kẽ hơn, mở mang kiến thức rất nhiều".

"Đầu tiên là sự tự hào, rất cảm phục ý chí tinh thần của những nhà tù chính trị. Cây bàng như người bạn tinh thần kết nối giữa những người thân với cả những người tù chính trị ở đây, như ở  kia có thấy ở dưới gốc cây bàng,  nơi giấu những món đồ của các nữ tù binh".

Du khách khi nhận được món quà ấy, nhiều người đã xúc động. Có người lặng lẽ nắm chặt chiếc bút gỗ bàng như nắm lấy một lời kể từ quá khứ. Có những người cầm trên tay món quà nhỏ như: trà bàng lá nếp, bánh lá bàng, thạch bàng hay trà sữa thạch bàng bỗng thốt lên: “Tôi không nghĩ chiến tranh cũng có thể để lại những điều dịu dàng đến thế” như chia sẻ của anh Nam Dương ở quận Hà Đông, Hà Nội:

"Tôi là một du khách thường xuyên đến thăm nhà tù hỏa lò cũng như tham dự những chương trình tour đêm mang tên Đêm thiêng liêng do Di tích nhà tù Hỏa Lò tổ chức. Qua mỗi chuyến thăm như vậy, tôi rất ấn tượng khi được thưởng thức các món ăn được chế biến, được sáng tạo từ bàng. Ví dụ như trà sữa thạch bàn hay là trà bàng. Tôi được biết quả bàng hay những lá bàng còn được sử dụng làm thuốc cứu chữa cho những người tù chính trị trong những thời gian bị bắt giam tại nhà tù Hỏa Lò năm xưa".

Cây bàng của Hỏa Lò không chỉ là một phần của thiên nhiên, mà là phần hồn của di tích. Nó nhắc nhở ta rằng: ngay cả trong những nơi tưởng như tăm tối nhất, con người vẫn có thể tìm thấy ánh sáng – từ một chiếc lá non, một quả bàng chín, hay một cành cây cằn cỗi.

Ngày nay, khi bước chân vào Nhà tù Hỏa Lò, dưới tán bàng xanh rì, bạn có thể chạm vào những tầng sâu nhất của lịch sử. Và nếu may mắn, bạn sẽ mang theo bên mình một “mảnh ký ức” – là chiếc móc khóa gỗ bàng hay một hạt quả được đẽo gọt tinh xảo – như mang theo cả một thông điệp: niềm tin và sự sống không bao giờ bị giam cầm.

SỐNG Ở HÀ NỘI

Mỗi tên làng, tên phố là một mảnh ghép của lịch sử, là hơi thở của thời gian còn đọng lại qua bao thế hệ. Từ những cái tên dân dã gắn với cây đa, bến nước, đến những địa danh mang dấu ấn chính trị – tất cả đều kể câu chuyện về con người và vùng đất Thăng Long – Hà Nội xưa.

Nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến sẽ đưa chúng ta hành trình ngược dòng, tìm lại ký ức trong từng tên gọi tưởng như đã quen thuộc ấy.

Xa xưa tên làng rất đơn giản, người ta  dựa vào những đặc điểm nổi bật nơi họ sống như: cây cổ thụ, suối, sông, bến nước, cầu…hay lấy chùa, đình làm trung tâm rồi gọi là xóm: thượng, hạ, nội, ngoại, tả, hữu. Cũng có nơi vẫn lấy đình chùa làm trung tâm song lại  đặt tên thôn theo phương hướng là:đông, đoài, bắc, nam.

Lại có nơi lấy tên của người đã có công khai canh lập ấp hay mang nghề thủ công về để đặt tên làng. Cũng có nơi người cùng một  họ quây quần ở một vùng nên dùng họ để đặt tên, huyện Gia Lâm có làng Đặng Xá (tức là nơi ở của người họ Đặng, huyện Thường Tín có làng Đỗ Xá (tức là nơi ở của người họ Đỗ hay Hà Đông có thôn Dương Xá. Rất nhiều nơi có chữ Kẻ đứng đầu sau đó mới là tên địa danh. Kẻ là từ Việt cổ chỉ làng hay một vùng.

Ở Hà Nội ngày nay vẫn còn lưu truyền những địa danh gắn với chữ Kẻ như: Kẻ Noi (nay là phường  Cổ Nhuế), Kẻ Vẽ (nay là phường Đông Ngạc), Kẻ Giàn, Kẻ Cáo (gộp lai nay là phường Xuân Đỉnh), Kẻ Bưởi (nay là phường Bưởi)…

Tên làng kiểu như vậy gọi là tên Nôm. Vậy chữ Kẻ được dùng  từ bao giờ? Có ý kiến cho rằng khi  nhà Đường thấy quá nhiều  vùng đất ở An Nam bắt đầu bằng chữ Kẻ  đã lập cấp hương, xã thay cấp Kẻ để dễ bề quản lý nên gọi là tên chữ.

Năm 1802, Nguyễn Ánh lập ra nhà Nguyễn, lấy niên hiệu là  Gia Long, cho chuyển kinh đô vào Huế. Gia Long  đổi  tên Thăng Long với nghĩa rồng bay thành Thăng  Long với nghĩa Thịnh vượng, giữ  nguyên 36  phường như thời Lê.

Năm 1805, lại sai xây phá bỏ thành nhà Lê, xây thành mới nhỏ hơn gọi là Bắc thành. Cho  đổi phủ Phụng Thiên thành Hoài Đức, huyện Vĩnh Xương thành Thọ Xương, Quảng Đức thành Vĩnh Thuận. Từ 36 phường, Gia Long chia nhỏ Bắc thành thành 249 phường, xã, thôn, trại, bốn  cấp hành chính này tương đương nhau.

Tuy nhiên nhiều tên  có nhiều  âm tiết, thậm chí tới 8 âm tiết nên  năm 1824, vua Minh Mạng ra chỉ dụ đổi tên Nôm, tên xấu thay bằng mỹ tự. Năm 1831, vua Minh Mạng thực hiện cải cách hành chính trên cả nước, lập tỉnh Hà Nội gồm 4 phủ, 15 huyện trong đó huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận vốn là đất kinh thành Thăng Long.

Hai huyện này có 143 phường, thôn, trại và nhiều tên cũ được  thay bằng  tên mới  mang ý nghĩa hay, đẹp. Các thôn có nghề thủ công hay buôn bán gọi là thôn Hàng vẫn giữ nguyên. Đến đời vua Thiệu Trị các thôn Hàng đổi thành phố. Phố  có nghĩa là nơi có các cửa hàng, tuy nhiên  phố  không phải là cấp hành chính. Đến đời vua Tự Đức huyện Thọ Xương và  Vĩnh Thuận có 21 phố.

Năm 1888, thực dân Pháp lấy  đất hai huyện Thọ Xương và  Vĩnh Thuận lập thành phố Hà Nội, họ đã xóa bỏ phường, thôn, trại gọi là phố. Năm 1890 Hà Nội có hơn 70 phố. Họ dùng tên người Pháp để đặt tên phố. Tên phố chỉ là  để gọi từ đây  đã được dùng vì mục đích chính trị. Tháng 7-1945, ông Trần Văn Lai là thị trưởng Hà Nội đã bỏ tên Pháp dùng tên danh nhân, anh hùng dân tộc các nhằ  công thương Việt Nam  đóng góp cho kinh tế nước nhà để đặt tên phố. 

Sau năm 1954, tên phố thay đổi rất ít nhưng xã thôn ngoại thành đổi tên khá nhiều. Tên các nhà cách mạng cũng được lấy để  đặt tên xã. Dù tên làng có gốc Hán, thuần Việt đều có  một giá trị, vì trong tên  đó chứa  đựng   lịch  sử,  văn hóa của địa phương đó.

TIN YÊU

- Trong những dịp nghỉ lễ, có 5 tour đêm không thể bỏ lỡ khi tới Hà Nội. Đó là: show diễn thực cảnh “tinh hoa bắc bộ” tại huyện Quốc Oai; tour đêm “Tinh hoa đạo học” tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám (quận Đống Đa); tour Giải mã Hoàng thành Thăng Long tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long quận Ba Đình; Đêm thiêng liêng tại nhà tù Hoà Lò (quận Hoàn Kiếm) và tour “chữ tâm, chữ tài” tại Bảo tàng Văn học Việt Nam (quận Tây Hồ)

- Nhân dịp kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025), đông đảo người dân đã đến tham quan Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam để tìm hiểu và tri ân những trang sử hào hùng của dân tộc.

- Tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, nhân kỷ niệm 50 năm đất nước thống nhất, trong dịp nghỉ lễ 30/4 – 1/5, khách đến tham quan Bảo tàng được phát sticker cờ đỏ sao vàng. Thông qua hoạt động này, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam muốn lan tỏa tình yêu nước tới người dân và du khách, nhất là thế hệ trẻ.

- Nằm gọn trong một địa danh nổi tiếng của Hà Nội với tên Đảo Ngọc Ngũ Xã (quận Ba Đình, Hà Nội), “Tuyến tàu điện số 6” đưa du khách tận hưởng nhiều trải nghiệm đa dạng, từ văn hóa, lịch sử, nghệ thuật, mỹ thuật, tín ngưỡng, ẩm thực, đặc sản vùng miền, văn minh lúa nước, cho đến không gian - kiến trúc - nội thất của bao cấp - tem phiếu.