Nhân dịp kỷ niệm 53 năm chiến thắng “Điện Biên Phủ trên không” (12/1972 – 12/2025), Ban Quản lý Di tích Nhà tù Hỏa Lò khai mạc trưng bày chuyên đề “Khát vọng hòa bình” – nơi những mảnh ghép chiến tranh được chưng cất thành ký ức, để hôm nay ta càng thấu hiểu giá trị của hai chữ hòa bình.
Trưng bày được dẫn dắt qua ba chủ đề: “Ký ức rực lửa” – “Làn sóng phản chiến” – “Vì một bầu trời xanh”. Mỗi không gian là một lát cắt của lịch sử, đan xen giữa tàn khốc chiến tranh và khát vọng sống, khát vọng hòa bình của con người.
Ở không gian “Ký ức rực lửa”, người xem như được đưa trở lại những ngày cuối tháng 12 năm 1972 – khi bầu trời ền Bắc đỏ lửa, khi đất rung, nhà đổ trong những trận tập kích đường không khốc liệt của đế quốc Mỹ trong chiến dịch Linebacker II, từ ngày 18 đến ngày 29/12/1972.
Hàng trăm máy bay B52 và máy bay chiến thuật gầm rú trên bầu trời Hà Nội, Hải Phòng và nhiều địa phương ền Bắc, trút xuống hàng vạn tấn bom đạn.
Giữa mưa bom bão đạn ấy, quân và dân ền Bắc đã đứng lên bằng ý chí thép, bằng trí tuệ, lòng dũng cảm và niềm tin tất thắng. Bộ đội radar “vạch nhiễu tìm thù”, bộ đội phòng không – không quân với những “Rồng lửa”, “Én bạc” lao vào bầu trời lửa đạn, làm nên chiến công chấn động địa cầu.
Hơn nửa thế kỷ đã qua, ký ức chiến tranh vẫn vẹn nguyên trong tâm trí những người từng trực tiếp đối mặt với “pháo đài bay” năm ấy. Đại tá, Anh hùng LLVTND Đinh Thế Văn, người trực tiếp chỉ huy bắn rơi B52, vẫn không thể quên những khoảnh khắc sinh tử của 12 ngày đêm lịch sử:
"Đúng như lời Bác Hồ nói, biết địch biết ta trăm trận trăm thắng, phải biết được cái mạnh của nó là gì, cái yếu của nó là gì. B 52 với uy lực rất lớn, mang đến 20 đến 30 tấn bom mìn.
Nhưng nhược điểm của nó là khối lượng to như thế bắn rất dễ, tín hiệu rất sáng, chúng tôi dùng phương pháp ưu việt nhất, vượt nửa góc, bắt đường mà đánh. Hiệu quả của phương pháp là tới 98 %, đã bắn trúng.
Cho nên trong 12 ngày đêm, chúng tôi lập được rất nhiều tiến công, bắn được nhiều B52. Chúng tôi chưa bao giờ sung sướng bằng những phút bắn rơi được B52, chưa bao giờ vui bằng đất nươc được toàn vẹn thống nhất như ngày nay".
Trong cuộc chiến ấy, không chỉ có bộ đội chủ lực, mà còn là cuộc tham gia của hàng vạn người dân Thủ đô. Do yêu cầu chiến đấu, Bộ Tổng Tham mưu cho phép thành lập 8 đại đội tự vệ tập trung, gồm những công nhân rời xưởng máy, nhà máy để bước vào trận địa. Nhớ lại những giờ phút nghẹt thở khi chiến đấu với máy bay F111, ông Nguyễn Văn Trung, chiến sĩ tự vệ khi ấy, kể lại:
"Nó gồm 3 nhà máy, cơ khí Mai Động, cơ khí lương Yên và gỗ Hà Nội. Tổng 5 khẩu, chúng tôi ở khắp nơi từ Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng được kéo về trận địa Vân Đồn, bây giờ nó ngang đường bệnh viện Việt Xô.
Tập hợp chỉ từ 7 giờ tối đến 9 giờ tối, tầm 10h30 đêm máy bay F111 bay vào, nó bay 12 lần. Trên thì B 52, pháo cao xạ, tên lửa bắn nhưng ở dưới này thì F111 đi sát mặt sông, khí tài hiện đại không phát hiện ra nó, mắt thường như chúng tôi cũng không thể thấy.
Nhưng sở chỉ huy số 4, Sở chỉ huy của toàn bộ điện thoại, trực tiếp chỉ huy chúng tôi bắn F111, cho nên chúng tôi mới có chiến công này".
Rời khỏi không gian bom đạn, người xem bước sang “Làn sóng phản chiến” – nơi chiến tranh không chỉ được nhìn từ phía tiền tuyến Việt Nam, mà còn từ chính nước Mỹ. Những cuộc xuống đường của người dân Mỹ, những tờ rơi kêu gọi hòa bình, những lá thư của binh lính gửi về gia đình, hay hình ảnh người lính ngồi xe lăn tham gia biểu tình…
Tất cả cho thấy: ngay trong lòng nước Mỹ, khát vọng hòa bình cũng trỗi dậy âm thầm mà mãnh liệt.
Điểm kết của hành trình là không gian “Vì một bầu trời xanh” – khi Hiệp định Paris được ký kết ngày 27/1/1973, chiến tranh chấm dứt, các phi công Mỹ được trao trả, và nhiều cựu binh sau này quay trở lại Việt Nam không phải với bom đạn, mà với thiện chí hàn gắn, xây dựng tình hữu nghị giữa hai dân tộc.
Giữa dòng người tham quan trưng bày, anh Đỗ Doãn Bách, bác sĩ công tác tại Viện Tim mạch – Bệnh viện Bạch Mai, lặng lẽ đứng rất lâu trước những bức ảnh về trận bom B52 ném xuống Khâm Thiên và Bạch Mai – nơi ông nội anh, bác sĩ Đỗ Doãn Đại, từng trực tiếp chỉ huy cứu chữa thương binh, người dân trong đêm bom đạn. Anh xúc động chia sẻ:
"Tôi vô cùng bồi hồi, xúc động khi được chứng kiến, được nghe lại, được hiểu rõ hơn về những hoàn cảnh chiến đấu của các bác, các anh hùng, các liệt sĩ trong thời điểm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đặc biệt là trong trận chiến Điện Biên phủ trên không. Một tinh thần vô cùng quả cảm, sự cống hiến hết mình của toàn bộ nhân dân Việt Nam.
Trong giai đoạn năm 1972, khi trận Điện Biên phủ trên không diễn ra, ông tôi là bác sĩ Đỗ Doãn Đại, giám đốc của bệnh viện Bạch Mai, ông đã tham gia công việc giúp đỡ các cán bộ công nhân viên tại bệnh viện.
Trong triển lãm cũng có một số hình ảnh liên quan đến cuộc rải bom của B 52 vào đến bệnh viện Bạch Mai và đường Khâm Thiên, trong đó ông đã đưa ra một số quyết định cứu giúp cho đồng nghiệp của mình bị mắc kẹt trong đường, hầm, hỗ trợ cho người dân xung quanh để giải quyết những vấn đề tàn phá do bom đạn".
Không gian trưng bày khép lại, nhưng những câu chuyện, những ký ức, những số phận con người trong cuộc chiến 12 ngày đêm lịch sử vẫn còn vang vọng. Chiến tranh đã lùi xa hơn nửa thế kỷ, nhưng khát vọng hòa bình thì vẫn nguyên vẹn – như một giá trị thiêng liêng được trao truyền từ quá khứ tới hôm nay.
Trưng bày chuyên đề “Khát vọng hòa bình” mở cửa đón khách tham quan từ nay đến ngày 25/12/2025 tại Di tích lịch sử Nhà tù Hỏa Lò, số 1 phố Hỏa Lò, phường Cửa Nam, Hà Nội – như một lời nhắc nhở lặng lẽ nhưng sâu sắc về cái giá của hòa bình và trách nhiệm gìn giữ hòa bình trong hôm nay.