Qua bài viết sau của nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến, Trung thu xưa hiện lên như một lát cắt sinh động của ký ức Hà Nội – vừa lung linh, vừa thấm đẫm giá trị văn hoá truyền thống.
Tết Trung thu xuất hiện cách đây hơn 2000 năm nhưng phong tục này hiện vẫn tồn tại ở 5 nước gồm Trung Quốc, Việt Nam, Hàn Quốc, Triều Tiên và Nhật Bản. Tết trung thu ở các nước Đông Bắc Á mang ý nghĩa đoàn viên, ăn mừng mùa màng đã kết thúc nhưng tết Trung thu ở Việt Nam lại rất khác, chỉ dành cho con trẻ.
Vào tết Trung thu, trẻ em Việt Nam được các gia đình mua cho các loại đồ chơi và chuẩn bị một mâm cỗ. Mâm cỗ gồm bánh nướng bánh dẻo, các loại hoa quả được bầy ở sân hay trước cửa nhà. Trong mâm cỗ của các gia đình Hà Nội xưa không thể thiếu các con giống được cắt tỉa khéo tay tỉ mẩn và cũng không thể thiếu ông tiến sĩ giấy.
Sở dĩ bầy ông tiến sĩ giấy vì Hà Nội là đất học nên nhà nhà đều mong muốn con cháu học hành chăm chỉ để thi cử đỗ đạt. Khi trăng lên tỏa ánh sáng xuống phố, người lớn cắt bánh, chia hoa quả cho con trẻ gọi là phá cỗ. Thường đêm Trung thu ở Hà Nội đông đúc náo hoạt nhiều mầu sắc hơn các vùng quê.
Sau khi thưởng thức hương vị các loại bánh, hoa quả, trẻ em gái cầm đèn ông sao, đèn cù, bé trai đứa đeo mặt nạ hình các con vật, đội đầu sư tử giấy hợp thành đoàn ra phố. Trong nhóm này thường có thêm trống, xèng xèng và chú phỗng được một đứa trẻ múa may rất vui mắt. Để mua vui cho trẻ cũng là giáo dục truyền thống, một số phường tổ chức thi hát trống quân, người lớn vừa hát vừa đánh nhịp vào một sợi dây căng trên một chiếc thùng rỗng.
Có phường còn tổ chức thi đèn kéo quân, đèn nào mầu đẹp, hình vẽ sinh động quay lâu hơn sẽ được trao giải. Rồi thi múa sư tử, thi cỗ xem nhà nào bầy đẹp. Trước năm 1954, phố Hà Nội vẫn có các phường múa lân gồm toàn trẻ con, chúng đánh trống, gõ thanh la và múa trước các cửa hàng cho đến khi chủ nhà cho tiền chúng mới kéo nhau đi. Trung thu xưa đủ các loại âm thanh song đặc trưng nhất chính là tiếng trống.
Theo thời gian, các phố chuyên bán đồ chơi là Hàng Mã, Hàng Gai ngoài bán đồ chơi truyền thống người ta cũng bán đồ chơi mang hơi thở cuộc sống hiện đại. Đầu thế kỷ XX, hàng hóa nhập khẩu từ châu Âu sang Việt Nam thường được bao bọc bởi các tấm sắt để tránh han rỉ vì vận chuyển bằng tàu biển.
Khi hàng dỡ ra thợ thủ công phố Hàng Thiếc mua lại những mảnh sắt này và bằng sự khéo léo, trí tưởng tượng cùng áp dụng khoa học kỹ thuật họ đã tạo ra các con vật ngộ nghĩnh có thể tự chuyển động hay làm các động tác như con thỏ đánh trống, con bướm đập cánh, Hai Bà Trưng cưỡi voi sắt được đặt trên 4 bánh xe, chỉ cần lên dây cót là Hai Bà Trưng chạy khắp sân rất sống động.
Trong các loại đồ chơi làm bằng sắt gây hứng thú nhất cho các bé trai chính là những chiếc tàu thủy bằng sắt. Khi đốt phao dầu, khí nóng thoát ra thổi mạnh vào nước phát ra tiếng “pành-pạch” đẩy con tàu về phía trước khiến lũ trẻ reo hò một cách thích thú.
Ngày nay, tết Trung thu ở Việt Nam vẫn dành riêng cho con trẻ, đó là điều đáng mừng. Tuy nhiên xã hội thay đổi nên có mỹ tục mang tính giáo dục, các hoạt động vui chơi tập thể có tính gắn kết trong Trung thu đã mai một. Vẫn biết sự xuất hiện đồ chơi mang tính thời đại là xu thế tất yếu song việc mất đi đồ chơi truyền thống là sự tiếc nuối vì nó chính là hồn của Trung thu.