Hà Nội có những góc nhỏ mà thời gian dường như quên lãng. Không rực rỡ ánh đèn, không ồn ào náo nhiệt, nhưng lại âm thầm lưu giữ những tầng văn hóa sâu lắng. Ở nơi giao nhau giữa phố Lương Văn Can và Hàng Gai – giữa lòng phố cổ hơn nghìn năm tuổi – có một nghề đã bền bỉ sống qua bao biến động của thời đại: nghề sửa khóa vỉa hè.
Những chiếc chìa khóa bé nhỏ, tưởng như vô nghĩa giữa thời đại công nghệ số, nhưng trong tay những người thợ phố cổ, chúng mở ra không chỉ cánh cửa nhà, mà còn mở ra cả những ký ức của Hà Nội xưa.
Hơn nửa thế kỷ bên một góc phố như câu chuyện của ông Hoàng Trọng Xuyên:
“Tôi làm 56 năm nghề khoá ở đây. Trước ở số 10 ngõ Hàng Hành, mang tiếng phố cổ nhưng nhà mình chật lắm, bé lắm. Từ ngày 10 tuổi độ năm 67-68, chiến tranh ở đây nó bắn phá ầm ầm mình vẫn ngồi tại đây. Ngày xưa phố này tiếng là phố khoá... Ngày ấy mọi người hay ra nên làm được.
Ngày xưa chỉ có mỗi cái dũa, cái đục, cái búa thôi, đơn giản lắm. Bây giờ thì nó vẫn là những đồ đấy thôi nhưng mình làm được trên máy... Giả dụ mình cắt những cái chìa này chọc vào cái nó chạy đúng luôn, khách về mở được luôn người ta cũng thích chứ. Trước kia khách dũa 10 cái thì mất cả buổi chiều còn giờ thì chỉ độ 10 phút là xong".
Câu chuyện ông kể nhẹ nhàng như chính cách thời gian đi qua phố cổ – chậm rãi, lặng lẽ nhưng in hằn sâu sắc. Có lẽ, hiếm ai còn nhớ phố Lương Văn Can từng là nơi tập trung nhiều thợ khóa nhất Hà Nội, đến mức từng được gọi nôm là "phố khóa".
Nghề sửa khóa – tưởng như chỉ là kỹ năng cơ khí đơn giản – nhưng thật ra là sự tích lũy của cả một truyền thống làng nghề. Những người thợ không phải ngẫu nhiên mà biết nghề. Họ là con cháu của các làng nghề lâu đời phía Tây Nam Hà Nội, nơi từng vang bóng một thời với cái nghề "gỡ rối" kim loại – những ngôi làng như Tự Chúc, Kinh Khoát, Ngọc Hồi, Văn Điển… như chia sẻ của nhà Hà Nội học Nguyễn Ngọc Tiến:
“Ở Hà Nội có những làng có thợ sửa khoá nổi tiếng như làng Tự Chúc, Kinh Khoát, Ngọc Hồi, Văn Điển... Những làng này có nghề truyền thống từ bao giờ thì không rõ, nhưng hàng ngày họ xách chùm chìa khoá mẫu đi lang thang trong các phố.
Từ ban đầu họ đi rao, rồi họ ngồi một chỗ ở phố Hàng Bút, Hàng Đồng sau đó họ chuyển ra rất nhiều nơi khác trong đó có phố Lương Văn Can. Nghề này đòi hỏi hiểu biết về kim loại, cơ khí và có khả năng phán đoán kết cấu khoá".
Từ những chiếc chìa khóa mộc – mài tay từng chiếc bằng đục và dũa – đến những bộ máy cắt chìa hiện đại chạy điện, người thợ khóa đã đi cùng Hà Nội qua bao chặng chuyển mình. Nhưng điều họ giữ nguyên, chính là cái tâm trong nghề. Họ không chỉ sửa khóa, họ hiểu khóa – và hiểu cả những số phận phía sau cánh cửa bị khóa chặt.
Ngày hôm nay, giữa nhịp sống hối hả của phố cổ, ba người thợ già vẫn ngồi cạnh nhau bên vỉa hè Lương Văn Can. Họ – mỗi người một quê, nhưng đều là dân gốc phố cổ – gắn bó bên nhau không chỉ bằng nghề, mà bằng một thứ tình người rất Hà Nội: không chen lấn, không ganh đua, mỗi khách hàng đến đều được chia đều – tự nhiên như cái cách trời chia mưa nắng:
"Đây thì chỉ độ hơn 1 mét vuông chứ bao nhiêu. Mình ngồi như này là gọn nhất rồi..."
"Ngày xưa dọc hai bên đường làm gì có cửa hàng. Toàn bờ tường hết..."
"Ngày xưa không có cửa hàng thế này đâu. Thời bao cấp người ta toàn đi làm nhà nước hết, mình cứ ngồi ở đây vắng không ý mà..."
Góc nhỏ giữa hai cửa hàng san sát nhau, nơi họ ngồi, đã trở thành điểm hẹn quen thuộc không chỉ của người dân phố cổ mà còn cả khách du lịch. Du khách nước ngoài khi dạo phố cổ thường dừng lại tò mò, không chỉ để chụp ảnh mà còn để ngắm nghía cách người Việt “giao tiếp với thời gian”.
Thời đại thay đổi. Khóa từ, khóa vân tay, khóa thông nh ra đời. Nghề sửa khóa truyền thống dường như chững lại. Nhưng như một nhánh cây già rễ sâu trong lòng phố cổ, những người thợ vẫn ngồi đó, không chỉ để kiếm cơm, mà còn để sống cùng Hà Nội:
"Ra đây mình nhìn đời là thứ nhất, thứ hai là trò chuyện với khách vui. Ở nhà suốt xem vô tuyến cả ngày thì cũng dễ thành dở hơi lắm..."
"Nghề khoá thì không bao giờ thất nghiệp được".
"Mai một thì không mai một đâu. Nó sẽ tồn tại mãi nhưng sẽ phải cao cấp hơn".
Phố cổ Hà Nội là sự chồng lấp giữa nhiều lớp văn hóa – nơi mà mỗi ô cửa, mỗi nghề vỉa hè đều ẩn chứa một câu chuyện. Nghề sửa khóa – cũng như tiện, rèn, khắc dấu... – dù không có bảng hiệu, không được ghi danh như phố nghề truyền thống, nhưng lại là những mảnh ghép lặng thầm tạo nên chân dung đô thị. Chia sẻ của nhà Hà Nội học Nguyễn Ngọc Tiến:
“Về mặt văn hoá, nó đáp ứng nhu cầu đòi hỏi của một đô thị. Tuy rằng họ ngồi ở vỉa hè nhưng họ rất cần thiết và quan trọng với đời sống khu vực phố cổ nói riêng và Hà Nội nói chung. Nó làm mở rộng thêm các phố nghề ở khu vực phố cổ. Rất thiết thực với đời sống và tạo ra một cái nghề trong khu vực vốn có nhiều nghề truyền thống từ ngày xưa".
Một chiếc chìa khóa là vật dụng nhỏ bé. Nhưng bàn tay người thợ khóa – cần mẫn, tỉ mỉ – đã làm nên một phần của ký ức Hà Nội. Ở đó, có sự kiên cường vượt qua chiến tranh. Có cái duyên của phố nghề truyền thống. Và có cả nếp sống thanh lịch, không ganh đua, không bon chen của người Tràng An xưa.
Phố cổ Hà Nội sẽ tiếp tục thay đổi. Nhưng hy vọng, đâu đó giữa tiếng bước chân, giữa những lớp cửa kính sáng bóng, vẫn sẽ còn tiếng lách cách quen thuộc – như một nhịp thở không thể tắt của một Hà Nội rất xưa, rất thật.