Cần Thơ đã từng bước triển khai các mô hình nông nghiệp tuần hoàn từ rơm rạ theo chuỗi giá trị khép kín, thu gom rơm trồng nấm rơm tận dụng làm phân hữu cơ bón trả lại cho đồng ruộng. Mô hình này mang lại nhiều lợi ích kép. Một mặt, giúp giảm đáng kể việc đốt rơm rạ, hạn chế ô nhiễm môi trường và phát thải khí nhà kính.
Mặt khác, việc sử dụng phân hữu cơ từ rơm rạ góp phần giảm lượng phân bón hóa học, đặc biệt là phân đạm, qua đó làm giảm phát thải khí nhà kính, cải thiện độ phì đất và nâng cao năng suất lúa.
Hiện nay, Cần Thơ có 64 xã, phường tham gia Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu hecta chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030”, với diện tích triển khai năm 2025 đạt 104.500 ha; dự kiến đến năm 2030 mở rộng lên hơn 170.800 ha, với sự tham gia của 171 tổ hợp tác, hợp tác xã.
Kết quả thực hiện 12 mô hình thí điểm (quy mô 50 ha/mô hình) cho thấy tất cả đều áp dụng gieo sạ cơ giới, bón phân vùi, giảm lượng giống gieo sạ xuống 60-80 kg/ha (giảm 40-50%), giảm trên 30% phân đạm, giảm 2-3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời áp dụng hiệu quả tưới ngập khô xen kẽ. Năng suất lúa trong mô hình cao hơn 0,3-0,7 tấn/ha, chi phí sản xuất giảm bình quân 1,1 triệu đồng/ha, phát thải khí nhà kính giảm 2-12 tấn CO₂/ha. Lợi nhuận của nông dân tăng ít nhất 20% so với canh tác truyền thống.
Từ kết quả thí điểm, Cần Thơ đã nhân rộng 65 mô hình, đồng thời xây dựng và triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn từ rơm rạ. Theo đó, rơm được thu gom để bán, trồng nấm; phụ phẩm sau trồng nấm tiếp tục được sử dụng sản xuất phân hữu cơ. Từ mô hình nông dân tăng thêm khoảng 33 triệu đồng/ha.
Ông Trương Cảnh Tuyên, Chủ tịch UBND TP, Cần Thơ cho biết, thành phố đang tập trung triển khai các nhiệm vụ trọng tâm nhằm thực hiện hiệu quả Đề án giai đoạn 2026-2030. Trong đó, khuyến khích nông dân, hợp tác xã tích cực tham gia đề án; đồng thời lựa chọn, thu hút doanh nghiệp cùng tham gia chuỗi giá trị, tạo nền tảng phát triển bền vững cho ngành lúa gạo thành phố trong thời gian tới: "Đề nghị hộ nông dân hoặc hợp tác xã trực tiếp sản xuất lúa thì tích cực tham gia Đề án 1 triệu này. UBND hiện nay cũng đang xem xét một số doanh nghiệp để tham gia thực hiện Đề án này và nếu các doanh nghiệp gạo mà tham gia Đề án 1 triệu hecta thì các hợp tác xã và người nông dân chúng ta phải mạnh dạn có cam kết lâu dài cùng với doanh nghiệp thì chúng ta mới làm được. Doanh nghiệp cũng phải cam kết với người nông dân là đồng hành thì như vậy sẽ đảm bảo cái nguồn vật tư đầu vào và coi như đảm bảo cái giá cả đầu ra của hàng nông sản trong thời gian tới."
Trong thực tiễn hiện nay việc quản lý rơm rạ tại Việt Nam cũng như một số quốc gia trong khu vực vẫn còn nhiều hạn chế. Tỷ lệ đốt rơm rạ trên đồng ruộng còn cao, phổ biến ở mức khoảng 50%, thậm chí trên 50%.
Ông Lê Đức Thịnh, Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn, Bộ NN&MT cho biết, rơm rạ không phải là phụ phẩm mà là tài nguyên chiến lược, có vai trò quan trọng trong thực hiện mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính, phát triển kinh tế tuần hoàn và nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị lúa gạo, đặc biệt tại ĐBSCL. Tuy nhiên, chuỗi thu gom, chế biến và thị trường rơm rạ còn manh mún, chủ yếu phát triển tự phát, thiếu liên kết bền vững.
Theo Bộ NN&MT, nếu quản lý rơm rạ theo hướng không đốt, thu gom và tái sử dụng có thể giúp giảm 2,5-3 tấn CO₂/ha/vụ; đồng thời, phân hữu cơ từ rơm rạ giúp cải thiện độ phì đất, phục hồi đa dạng sinh học và nâng cao năng suất lúa. Các mô hình kinh tế tuần hoàn như nấm rơm, phân hữu cơ đã chứng nh hiệu quả kinh tế rõ rệt.
Theo ông Lê Đức Thịnh, việc đốt rơm rạ gây mất dinh dưỡng đất, suy giảm đa dạng sinh học và gia tăng phát thải khí nhà kính. Để nhân rộng mô hình quản lý rơm rạ bền vững, cần nâng cao nhận thức cộng đồng, đẩy mạnh cơ giới hóa, và xây dựng chuỗi giá trị rơm rạ gắn với nhu cầu thị trường. Vì vậy, việc quản lý rơm rạ là “chìa khóa” để mở ra giá trị mới cho nông dân và toàn ngành hàng lúa gạo.
Ông Lê Đức Thịnh cho rằng, giải pháp trọng tâm trong thời gian tới là hoàn thiện cơ chế, chính sách và tiêu chuẩn kỹ thuật về rơm rạ; tổ chức lại chuỗi giá trị gắn với hợp tác xã và logistics theo vùng; huy động nguồn lực tài chính, nhất là tín dụng xanh và quỹ carbon; hoàn thiện hệ thống đo đếm, báo cáo, thẩm định phát thải (MRV) làm nền tảng cho thị trường carbon; đồng thời đẩy mạnh truyền thông nhằm thay đổi hành vi, giảm đốt rơm rạ, bảo vệ môi trường và tăng thu nhập cho nông dân:
"Xây dựng các hệ thống đo đạc, báo cáo thẩm định rơm rạ để chúng ta có thể phát triển được thị trường tín chỉ carbon, làm thế nào để quản trị tốt, không đốt rơm rạ. Chúng tôi vẫn muốn là đề nghị IRRI phối hợp với các bên nghiên cứu để thực hiện cái MRV trong quản trị rơm rạ và xác nhận được những kết quả giảm phát thải khi mà chúng ta quản trị, chuyển rơm rạ ra khỏi đầu ruộng."
Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp không chỉ nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu, mà còn hướng đến đáp ứng các tiêu chuẩn ngày càng cao của thị trường về chất lượng, giá trị gia tăng và phát triển bền vững. Trọng tâm xuyên suốt của đề án là bảo đảm lợi ích hài hòa cho người nông dân, hợp tác xã và các chủ thể tham gia chuỗi giá trị lúa gạo.
Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam cho biết, giảm phát thải được xác định là mục tiêu cốt lõi trong toàn bộ quy trình sản xuất. Trong bức tranh tổng thể, rơm rạ nổi lên như một “dư địa” lớn để giảm phát thải và phát triển nông nghiệp tuần hoàn. Nhiều mô hình sử dụng rơm rạ đã được triển khai tại ĐBSCL như sản xuất nấm rơm, ủ phân hữu cơ, phủ gốc cây trồng, sản xuất năng lượng sinh học hay than sinh học. Các mô hình đã chứng nh tính khả thi, song hiện chủ yếu vẫn ở quy mô nhỏ, phạm vi hẹp.
Theo ông Lê Thanh Tùng, muốn quản lý rơm rạ hiệu quả không thể chỉ dừng ở khâu kỹ thuật, mà cần tiếp cận từ bài toán thị trường. Khi nhu cầu tiêu thụ rơm rạ được kích hoạt, hoạt động thu gom, xử lý và tái sử dụng sẽ được thúc đẩy mạnh mẽ, qua đó hình thành chiến lược dài hạn gắn với phát triển bền vững. Tuy nhiên, yếu tố quyết định vẫn là hiệu quả kinh tế.
Ông Tùng đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu chung về rơm rạ cho toàn vùng, tiến tới liên kết dữ liệu liên tỉnh, liên ngành và thậm chí đa quốc gia, nhằm phục vụ mở rộng tiêu thụ và phát triển công nghệ. Đồng thời, các địa phương cần chủ động xây dựng kế hoạch, nâng cao năng lực để phát triển các mô hình quản lý rơm rạ hiệu quả gắn với hợp tác xã:
"Nông nghiệp tuần hoàn từ rơm chúng ta đang cần mở rộng được trong phạm vi lớn hơn, với công nghệ dễ thực hiện hơn và số lượng tham gia nhiều hơn. Ví như chúng ta có thể thu gom lại rồi xử lý trên ruộng hoặc là chúng ta làm năng lượng sinh học than…trống nấm, tất cả những cái đó đều có thể thực hiện được với quy mô nhỏ, vấn đề là chúng ta có thể tăng lên được quy mô lớn hay không, chúng ta có nghĩ ra được gì đó để kích cầu cho việc tiêu thụ rơm này."
Đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp không chỉ là kỹ thuật canh tác, mà còn là bước đi chiến lược thúc đẩy tái cơ cấu ngành lúa gạo theo hướng hiện đại, bền vững và kinh tế tuần hoàn.
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam cho rằng, điểm cốt lõi của đề án là thay đổi tư duy sản xuất nông nghiệp của người dân. Việc gắn sản xuất lúa chất lượng cao với kinh tế tuần hoàn sẽ góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh, xây dựng thương hiệu gạo Việt xanh, phát thải thấp và phát triển bền vững trong dài hạn. Đây không chỉ là giải pháp môi trường mà còn mở ra dư địa kinh tế mới cho nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp tham gia chuỗi giá trị lúa gạo:
"Trong đề án này không còn rơm để đốt đồng nữa, như vậy vẫn còn nhiều dư địa để chúng ta đầu tư vào thu gom rơm để tái tạo ra giá trị, tôi nghĩ rằng rất nhiều lĩnh vực các doanh nghiệp tham gia đầu tư vào lúc này. Ngoài ra gạo thì có nhiều tập đoàn sẵn sàng vào để mua gạo giảm phát thải để mà tăng tỷ lệ của các sản phẩm phi nông nghiệp".
Hà Nội dẫn: Trong bối cảnh Đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp đang bước vào giai đoạn tăng tốc, việc chuyển đổi tư duy từ “xử lý phụ phẩm” sang “khai thác tài nguyên” không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu tất yếu. Rơm rạ, nếu được tổ chức thu gom, chế biến và thương mại hóa bài bản, sẽ trở thành một trong những trụ cột quan trọng góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển nông nghiệp xanh, bền vững và nâng cao vị thế hạt gạo Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu./.