Trong bối cảnh triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp, việc quản lý và sử dụng rơm rạ không chỉ giúp nông dân tăng thêm thu nhập mà còn góp phần quan trọng vào mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính, hướng tới cam kết Net Zero của Việt Nam vào năm 2050.
Mỗi năm Việt Nam tạo ra khoảng 43 - 45 triệu tấn rơm rạ, riêng ĐBSCL chiếm khoảng 25 đến 28 triệu tấn; trên toàn cầu con số này lên đến gần 900 triệu tấn. Nếu xử lý sai cách (đốt hoặc vùi trong nước), mỗi tấn rơm sẽ tạo ra phát thải từ 1,2-1,5 tấn CO₂ tương đương, tạo áp lực lớn lên mục tiêu giảm phát thải toàn cầu.
Tại Cần Thơ mỗi năm phát sinh khoảng 4,7 triệu tấn rơm rạ từ sản xuất lúa. Nếu không được quản lý hiệu quả, nguồn phụ phẩm này không chỉ gây lãng phí mà còn trở thành tác nhân làm gia tăng phát thải khí nhà kính.
Tham gia Đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp, anh Phan Văn Lâm, thành viên Hợp tác xã Vị Thủy 1, xã Vị Thủy, TP. Cần Thơ, cho biết gia đình anh canh tác 1 ha đất lúa và đã có sự thay đổi rõ rệt trong phương pháp, kỹ thuật sản xuất nhờ được ngành Nông nghiệp tập huấn, hướng dẫn theo quy trình của đề án.
Theo anh Phan Văn Lâm, ở vụ lúa Thu Đông vừa qua, việc áp dụng các kỹ thuật mới giúp gia đình anh giảm chi phí đầu vào, đồng thời nâng cao năng suất và chất lượng lúa so với các vụ trước, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập cho nông dân tham gia Đề án: "So với diện tích sạ Thu Đông của những năm trước thì mình thấy lúa năm nay nó ngon hơn, đạt hơn những năm trước do mình tập huấn được mấy cái lớp rồi mình nhận biết được, thành ra năng suất mình được cải thiện.Thì năng suất của vụ Thu Đông này khoảng 5 tấn/ha."
Ông Nguyễn Cao Khải, Giám đốc HTX Tiến Thuận, TP. Cần Thơ cho biết, HTX đang triển khai mô hình nông nghiệp tuần hoàn từ rơm rạ, gồm thu gom rơm, sản xuất nấm rơm và phân hữu cơ. Đây là hướng đi phù hợp trong bối cảnh ngành nông nghiệp chuyển mạnh sang phát triển xanh, bền vững.
Lợi thế của HTX là vùng sản xuất tập trung, ruộng gần khu dân cư, thuận tiện thu gom rơm; giao thông thủy nội địa phát triển giúp giảm chi phí vận chuyển, cùng nguồn lao động tại chỗ dồi dào.
Theo ông Khải, phân hữu cơ từ rơm được thị trường đón nhận tốt, sản xuất đến đâu tiêu thụ hết đến đó. Việc bón 1,5 tấn phân hữu cơ/ha/vụ giúp nông dân giảm khoảng 63% lượng phân bón hóa học, góp phần tăng năng suất, giảm sâu bệnh và nâng cao lợi nhuận. Nhận thức của người dân cũng thay đổi rõ rệt, từ đốt bỏ rơm rạ sang thu gom, tái sử dụng.
Tuy nhiên, HTX vẫn gặp khó khăn về vốn đầu tư máy móc, mặt bằng tập kết rơm và cần chính sách tín dụng ưu đãi để mở rộng quy mô. Từ 50 ha ban đầu, HTX Tiến Thuận đã mở rộng lên 122 ha, hướng tới 172 ha và liên kết với hơn 500 ha lúa, từng bước khẳng định hiệu quả mô hình nông nghiệp tuần hoàn từ rơm rạ tại Cần Thơ: "Thị trường bây giờ đang hướng về cái hữu cơ, cho nên việc sản xuất phân hữu cơ thì đang là gặp rất thuận tiện ở địa phương, tại vì sản phẩm mình hiện có, tức là nguồn nguyên liệu là rất dồi dào. Từ trước giờ bà con thu hoạch xong là 80% là đốt, nhưng từ khi hợp tác xã ra đời và có sự phối hợp tập huấn thì bà con đã ý thức được."
Bà Phạm Thị Minh Hiếu, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật TP Cần Thơ cho rằng, nếu chỉ bán rơm tại ruộng, nông dân thu khoảng 600.000 đồng/ha/vụ; cuộn rơm bán đạt khoảng 1 triệu đồng/ha/vụ; trồng nấm rơm tăng lợi nhuận lên khoảng 3 triệu đồng/ha/vụ; đặc biệt, kết hợp trồng nấm và ủ phân hữu cơ giúp tăng thêm khoảng 7,4 triệu đồng/ha/vụ. Khi đầu tư quy mô lớn, chi phí sản xuất phân hữu cơ giảm còn khoảng 2,65 triệu đồng/tấn, thời gian hoàn vốn từ 1,4 đến hơn 3 năm.
Theo bà Hiếu, nếu canh tác lúa truyền thống cho thu nhập bình quân khoảng 84 triệu đồng/ha/năm, thì áp dụng mô hình nông nghiệp tuần hoàn từ rơm rạ giúp tăng thêm 33-35 triệu đồng/ha, nâng tổng thu nhập lên 133-135 triệu đồng/ha/năm, tương đương mức tăng 35-40%. Với cơ chế, chính sách phù hợp, Cần Thơ có thể trở thành địa phương đi đầu trong sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp và lan tỏa mô hình quản lý rơm rạ hiệu quả ra toàn vùng ĐBSCL:
"Thứ nhất là thay đổi được tư duy của người nông dân, thì mình thấy là trước đây thì đốt rơm thì bây giờ là có xu hướng là thu gom rơm để mà thực hiện các hoạt động khác. Thứ hai là thực hiện mô hình nông nghiệp tuần hàng này thì nông dân mình cũng sử dụng được lao động địa phương để tăng thêm thu nhập, thấy rõ là qua việc mà làm nấm rồi làm phân hữu, mình có thể thu nhập thêm."
Từ thực tế cho thấy, tỷ lệ đốt rơm rạ ngoài đồng ruộng vẫn ở mức cao, dao động từ 20-60% tùy địa bàn và mùa vụ. Kết quả khảo sát cho thấy, chỉ khoảng 30-40% rơm rạ được thu gom, 20-30% được cày vùi, còn lại chủ yếu bị đốt bỏ. Việc đốt rơm rạ gây phát thải khí nhà kính, trong khi cày vùi rơm rạ trong điều kiện ngập nước lại làm phát sinh khí CH₄ một trong những loại khí nhà kính có tác động mạnh đến biến đổi khí hậu.
Ông Cao Đức Phát, nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nay là Bộ NN&MT cho biết, muốn biến rơm rạ thành tài nguyên chiến lược điều quan trọng là thay đổi nhận thức, phải coi rơm rạ là nguồn tài nguyên, không phải là phụ phẩm bỏ đi.
Theo ông Cao Đức Phát, mỗi năm Việt Nam có khoảng 43-45 triệu tấn rơm rạ, riêng Đồng bằng sông Cửu Long chiếm 25-28 triệu tấn. Nếu xử lý không đúng cách như đốt hoặc vùi trong điều kiện ngập nước, mỗi tấn rơm rạ có thể phát thải 1,2-1,5 tấn CO₂ tương đương, gây tác động rất lớn đến môi trường và biến đổi khí hậu. Vì vậy, việc xử lý và sử dụng hiệu quả rơm rạ là vấn đề quan trọng trong chiến lược phát triển ngành lúa gạo và nông nghiệp xanh, phát thải thấp.
Theo ông Phát, với khoảng 50% rơm rạ vẫn bị đốt hoặc bỏ lại đồng ruộng cho thấy cung đang vượt xa cầu, khiến giá trị kinh tế của rơm rạ rất thấp. Do đó, chính sách đầu tiên và quan trọng nhất là chính sách thị trường, nhằm kích thích nhu cầu, tháo gỡ rào cản, mở rộng thị trường tiêu thụ, không chỉ trong nước mà cả quốc tế. Bên cạnh đó, cần đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ nâng cao giá trị gia tăng, từ sản xuất nấm công nghệ cao, vật liệu sinh học, năng lượng sinh khối đến các sản phẩm có giá trị kinh tế cao hơn:
"Phải coi rơm rạ là một nguồn tài nguyên và phải sử dụng có hiệu quả, từ cách nhận thức như vậy thì chúng ta phải có cách ứng xử cho phù hợp. Trước hết trong chương trình phát triển ngành lúa gạo cũng như ngành nông nghiệp nói chung phải coi vấn đề xử lý rơm, rạ sử dụng nguồn tài nguyên này như một vấn đề, một nội dung quan trọng trong chiến lược phát triển ngành lúa gạo, trong chiến lược phát triển nông nghiệp xanh."
Ông Nguyễn Quốc Mạnh, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ NN&MT cho biết, quy trình đo đếm, báo cáo và thẩm định phát thải khí nhà kính (MRV) là yêu cầu bắt buộc trong triển khai Đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp, nhằm bảo đảm tính nh bạch, cơ sở khoa học và khả năng chi trả theo kết quả trong tương lai.
Theo ông Nguyễn Quốc Mạnh, việc áp dụng MRV không chỉ phục vụ quản lý phát thải mà còn là nền tảng để xây dựng thương hiệu gạo phát thải thấp và từng bước tham gia thị trường carbon. Các địa phương cần chủ động đăng ký diện tích áp dụng, xây dựng bản đồ ranh giới, xác định đường cơ sở và cơ sở dữ liệu đồng bộ để tổ chức triển khai hiệu quả.
Cùng với đó, ông Nguyễn Quốc Mạnh cho rằng, mô hình kinh tế tuần hoàn trong chuỗi lúa gạo, đặc biệt là thu gom, xử lý và tái sử dụng rơm rạ làm phân bón hữu cơ, nấm rơm, năng lượng sinh học và các sản phẩm giá trị gia tăng, đây là giải pháp quan trọng vừa giảm phát thải, vừa hạ giá thành sản xuất, nâng cao thu nhập cho nông dân và hợp tác xã, góp phần phát triển ngành lúa gạo theo hướng bền vững. Tuy vậy, tùy từng khu vực mà triển khai các giải pháp theo hướng dẫn của Bộ NN&MT:
"Quản lý về rơm rạ trong điều kiện những vùng ngập nước chúng ta không có điều kiện để mà thu rơm rạ như những vùng khô thì chúng ta có biện pháp xử lý rơm rạ ngay tại ruộng mà ảnh hưởng ít nhất đến vấn đề phát thải khí nhà kính khi mà chúng ta xử lý rơm rạ tại ruộng, đó là chúng ta sử dụng các chế phẩm sinh học phân hủy rác trong điều kiện ruộng đó còn nhiều nước chúng ta không có điều kiện thu rơm ra ngoài đồng."
Khi rơm rạ được quản lý theo hướng nông nghiệp tuần hoàn, giá trị mang lại không dừng ở lại ở gia tăng mà những mô hình này đang từng bước thay đổi nhận thức của người dân, từ thói quen đốt bỏ sang coi rơm rạ là tài nguyên cần được khai thác bền vững.
Bài toán rơm rạ không chỉ là câu chuyện môi trường, mà đã trở thành chìa khóa trong hành trình xây dựng nền sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp cho toàn vùng ĐBSCL./.