Với họ, dệt thổ cẩm không chỉ là một nghề mà còn là một sứ mệnh văn hóa, quyết tâm lưu giữ và phát triển những nét đặc sắc của dân tộc mình.
Nét đẹp văn hóa nghề dệt thổ cẩm
Nhắc đến nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Chăm ở An Giang, nhiều người liền nghĩ ngay tới Phũm Soài, xã Châu Phong, thị xã Tân Châu, bởi lẽ, nghề dệt của bà con nơi đây hình thành từ rất sớm và phát triển đến tận ngày nay.
Theo các nhà nghiên cứu, nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Chăm phát triển bắt đầu từ những năm đầu của thế kỉ XIX. Xưa kia, hầu như đến bất gia đình người Chăm nào cũng dễ dàng tìm thấy ít nhất một khung dệt. Các thiếu nữ Chăm khi mới 10 - 12 tuổi đã được người lớn hướng dẫn những thao tác đơn giản nhất của nghề dệt. Khi đến tuổi trưởng thành, các cô gái ở đây đều thành thạo với nghề.
Bà con làng nghề cho biết, trước năm 1975, nghề dệt ở đây rất hưng thịnh khi có gần 90% gia đình ở địa phương theo nghề. Và nhà nào cũng có từ 3 - 5, thậm chí 10 khung dệt. Các sản phẩm làm ra không chỉ được tiêu thụ trong nước mà còn bán sang Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia và một số quốc gia theo đạo Hồi. Thời gian này, nghề dệt giúp cho nhiều gia đình người Chăm trở nên phát đạt.
Ông Mohamad, Chủ cơ sở Dệt thổ cẩm Chăm truyền thống, xã Châu Phong, thị xã Tân Châu cho hay, đến nay, ông đã có khoảng 50 năm gắn bó với nghề dệt thổ cẩm và đưa các sản phẩm dệt thổ cẩm truyền thống của người Chăm vươn xa. Không chỉ giữ nghề truyền thống gia đình mà ông còn vận động bà con địa phương bám trụ với nghề: "Nghề dệt thổ cẩm người Chăm đến đời tôi là đời thứ ba, được truyền từ đời ông, đời bà, đến đời cha mẹ, rồi tui tiếp thu nghề truyền thống này. Hiện nay tôi đang phát triển nghề này rộng ra, bằng cách là có liên kết các tour du lịch đưa khách tham quan đến đây trải nghiệm"
Từ xưa, các sản phẩm thổ cẩm của người Chăm thường xuất hiện trong đời sống hàng ngày như trang phục của người phụ nữ với váy, áo, khăn đội đầu; xà rông của nam giới… với màu sắc, hoa văn, họa tiết khác nhau như: sóng nước, ô vuông, kẻ sọc, bông dâu… Những người thợ còn khéo léo thêm vào những kiểu hoa văn mới lạ kết hợp với kiểu hoa văn truyền thống làm cho sản phẩm thêm phần sinh động.
Những người thợ ở Châu Phong cho biết, khác với kiểu dệt Ikat - dệt xà rông, dệt thổ cẩm phải xen kẽ giữa go nền và go hoa văn. Để xỏ xong go cho một khung dệt, trung bình khoảng 3 ngày. Tùy theo dệt xà rông tơ hay dệt thổ cẩm mà số lượng go nhiều hay ít. Ngoài ra, từng loại hoa văn mà có số lượng khung go thay đổi khác nhau: Thổ cẩm hoa văn dạng bông dâu cần 12 khung go, dạng mắt xích phải có 10 khung go,… Đặc biệt, khi dệt với nguyên liệu chỉ tơ, sợi dễ đứt nên bà con không dùng sợi go lược kẽm mà thay bằng go lược chỉ giúp cho sợi chỉ khít hơn, khi dệt sản phẩm sẽ khắc mặt, mịn hơn.
Để làm được khăn hay vải thổ cẩm trải qua nhiều công đoạn chính. Đầu tiên sợi thô được ngâm nước qua đêm cho mềm. Sau đó, đem đi nhuộm màu, phơi khô, rồi đánh ra con suốt. Kế tiếp là làm canh dọc. Đây là công đoạn khó nhất trong dệt. Người thợ phải biết kỹ thuật của nó, như sắp bao nhiêu sợi, màu sắc bao nhiêu, khổ bao nhiêu, chiều dài bao nhiêu.
Ông Mohamad chia sẻ: "Cái nghề dệt này nó là nghề thủ công bằng chân tay là chủ yếu. Yêu cầu đầu tiên đối với người làm nghề thủ công là phải có sở thích tâm đắc với cái nghề mới làm được"
Thổ cẩm Châu Phong, điểm nhấn văn hóa Chăm
Điểm độc đáo trong kỹ thuật nhuộm màu tơ vải truyền thống của người Chăm là màu sắc sặc sỡ thường được lấy từ cây lá thiên nhiên. Sản phẩm tơ vải của làng nghề không phai màu mà càng mặc lâu màu lại càng bóng. Xưa kia, người Chăm tự trồng dâu nuôi tằm lấy tơ dệt vải. Hiện nay, sản phẩm dệt nơi đây sử dụng chủ yếu 3 loại sợi là tơ, chỉ cotton và polyester. Trong đó, tơ dành cho các mặt hàng dệt cao cấp, thường là trang phục cưới của cô dâu hay những trang phục lễ hội dành cho phụ nữ.
Bước qua thời vàng song, khi các mặt hàng công nghiệp tràn lan, hàng thủ công không còn được ưa chuộng, nghề dệt có chiều hướng mai một. Đến năm 1986 - 1987, sản phẩm dệt của người Chăm ở Tân Châu không cạnh tranh nổi trên thị trường nên nhiều gia đình bỏ nghề dệt. Nhưng những hộ như ông Mohamad vẫn quyết tâm giữ nghề gia đình.
Năm 2000, ông Mohamad thành lập cơ sở dệt thổ cẩm và huy động bà con địa phương cùng tham gia. Khi công việc dần đi vào ổn định, nơi đây cũng đón những khách du lịch trong và ngoài nước để tìm hiểu về nghề dệt thổ cẩm truyền thống của bà con. Ngoài hai sản phẩm truyền thống là xà rông và khăn rằn, cơ sở của ông còn sản xuất các mặt hàng mới như túi xách, ba lô, móc khóa...
Đây là những mặt hàng được du khách ưa chuộng mua làm đồ lưu niệm. Ngày 06/03/2023, nghề dệt thổ cẩm của người Chăm ở xã Châu Phong, thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Đây là niềm vinh dự, tự hào trong cộng đồng người Chăm ở An Giang.
Ông Mohamad bày tỏ: "Chúng tôi nghĩ rằng nó sẽ lan tỏa ra nhiều hơn nữa những sản phẩm dệt thổ cẩm Chăm ở tỉnh An Giang của mình, thì bản thân tôi cảm thấy là sẽ suy nghĩ hoặc là lấy hết khả năng, công sức mình, tôi nghĩ ra những mẫu mã đẹp hơn nữa, để giới thiệu cho những khách hàng sắp tới đây"
Khi thấy làng nghề được nhiều người biết đến và có sức sống trở lại, anh Sales, người dân làng nghề không giấu được niềm vui: "Đây là niềm vinh hạnh, vui mừng đối với bà con, của đồng bào dân tộc, mong muốn là cái làng nghề này sẽ phát triển rộng rãi hơn nữa, để bà con có cuộc sống sung túc và vui hơn trước"
Dù không còn hưng thịnh như xưa nhưng nghề dệt ở Châu Phong vẫn được giữ gìn và phát triển bởi bà con nặng lòng với giá trị truyền thống. Sức sống bền bỉ của làng nghề không chỉ là nh chứng cho sự kiên trì và lòng yêu nghề của người dân nơi đây, mà còn là biểu tượng của văn hóa dân tộc Chăm giữa dòng chảy hiện đại.
Những sản phẩm dệt thổ cẩm không chỉ mang giá trị vật chất, mà còn chứa đựng tinh hoa văn hóa và tâm hồn của người Chăm, lan tỏa giá trị truyền thống đến với cộng đồng và thế hệ mai sau.