Nếu qua phố Huế một chiều như hiện nay, bạn sẽ rất dễ bị lướt qua điểm mốc đặc biệt được gọi tên là phố 24 gian này. Nhưng nếu bộ hành, bạn sẽ có cơ hội khám phá những câu chuyện lịch sử thú vị về Hà Nội tại đây.
Cổng ngõ Đông Xuyên là điểm nhấn khác biệt trên suốt dọc phố Huế sầm uất, san sát và tấp nập các cửa hàng, cửa hiệu. Và hơn cả, cổng ngõ Đông Xuyên cũng là dấu mốc hiếm hoi còn sót lại về dãy phố 24 gian mà ngày nay bộ hành qua đây cũng phải thật chú ý mới có thể nhìn thấy được. Bà Liên, sinh sống tại số nhà 257 phố Huế giới thiệu rất rõ đặc điểm để nhận biết là bạn đã tới khu phố 24 gian:
"Cái cổng để chứng nh đây là 24 gian, cái cổng đi vào 24 gian là cái này, nó như cổng làng ấy, nó gọi là ngõ đông xuyên nhưng là cổng để vào cái làng này là làng 24 gian, 24 gian là đây, chính là cái khu này đấy".
Ông Phạm Lợi, một người đã sinh sống hơn 70 năm qua trong ngõ Đông Xuyên rất nhớ lịch sử ra đời của tên ngõ và phố 24 gian:
"Một người thầu quán xây dựng người ta xây một khu 24 gian liền nhau, cùng một thiết kế, người ta cho thuê. Nó giống nhau, nó liền 1 mạch luôn 24 gian, sau khi ông ấy hoàn thành 24 gian ở ngoài mặt phố thì ông ấy mở một đường ngõ đi xuyên vào và xây tiếp một khu 24 gian ở phía mặt sau.
Cái ngõ này đi từ phố Huế vào là hướng Đông nên ông ấy đặt tên là ngõ Đông Xuyên, cái tên lịch sử nó là như thế, thành ra một ông chủ có 48 gian, 24 gian ở ngoài phố Huế gọi là 24 gian ngoài, 24 gian ở trong gọi là 24 gian trong, hiện giờ nhà chú ở 24 gian trong là 70 năm rồi".
Phố 24 gian là công trình của cụ Vũ Minh Châu, một người ở làng Đại Xuyên (huyện Phú Xuyên - tỉnh Hà Đông cũ), ra Hà Nội lập nghiệp.... Cụ đã cho xây 24 gian hai tầng, mỗi gian có mặt bằng 5m × 15m, đánh số từ 237 đến 283.
Đây được coi như dãy nhà thương mại đầu tiên của Hà Nội được xây dựng từ cùng một nhà thầu, sau đó cho thuê và bán lai. Kiếm được tiền, Cụ Vũ Minh Châu trở về quê trả nghĩa xóm làng như: Xây nhà thờ và làm nghĩa trang cho cả họ.
Đặc biệt, Cụ dành một số tiền lớn xây trường học và làm đường nối với Quốc lộ để các Quan Đốc học tiện việc đi lại trông coi việc học hành thời ấy. Tầm nhìn của một người thầu xây dựng thời xưa về việc xây dựng nhiều công trình giao thông có ý nghĩa cho tương lai học hành được nhiều thế hệ sau vẫn còn nhắc đến.
Trong ký ức của nhiều người đã tầm ngoài 70 tuổi vẫn kể, khi xưa , ở Hà Nội, các cụ lên mạn phố Huế, hỏi thì đều bảo "lên phố", hoặc là lên “hăm bốn gian!".
Phố Huế những năm 60-70 của thế kỷ trước là con đường rộng rãi, thênh thang với hàng cây xà cừ cao vút và đoạn dãy phố 24 gian càng trở nên nổi bật, trở thành điểm nhấn, điểm mốc trong nhận thức về phố phường Hà Nội một thời.
Phố 24 gian có sự thay đổi mạnh mẽ nhất là sau thời kỳ bao cấp, đặc biệt từ sau những năm đất nước đổi mới:
"Thấp, mái ngói, cũng ngõ như thế này nhưng ngày xưa nó là ngõ đất, thấp thấp lụp xụp chứ làm gì có nhà cao tầng như thế này".
Ngày xưa ở 24 gian trong là 1 tầng mái ngói, còn 24 gian ngoài đều 2 tầng thì đến bây giờ 99% đều là thành nhà 5 tầng, 7 tầng rồi. Bây giờ rất nhiều nhà cũ người ta cũng bán đi, con cái chia nhau ra vì nó là của thế hệ cũ, vì ngày xưa các cụ toàn 5-7 người con, nên người ta cũng bán đi gần hết rồi, chỉ còn 2-3 gian, trong đó có nhà chú thôi
Ngày nay, 24 gian ngoài phố Huế vẫn còn sót lại 1-2 ngôi nhà cổ, giữ nguyên bản dấu tích của dãy nhà 24 gian xưa và đậm dấu ấn của thời gian với mảng tường, khung cửa xanh cũ màu, rêu phong.
Và bước tiếp qua cổng ngõ Đông Xuyên, sự tấp nập ngoài phố như dịu lại trong khu 24 gian trong, dịu lại trong cốc trà và câu chuyện của những người dân gắn bó với phố 24 gian qua nhiều thế hệ. Đó thực sự là một món quà ý nghĩa cho mỗi bộ hành!