Có những cái tên đã mất đi, có những cái tên được trở lại và mỗi sự đổi thay trong tên gọi phố Hàng ấy lại mang trong mình những ký ức đậm nét về con người, lịch sử và văn hoá đất Thăng Long-Hà Nội.
Loạt bài Ký ức tên phố Hàng của Bộ hành qua phố sẽ đưa các bạn tìm về những hành trình trên một số phố Hàng đậm dấu ấn một thời, nhưng nay đã không còn tên gọi ở Hà Nội.
Không chỉ đơn giản là một tên gọi để nhận diện và định vị lộ trình di chuyển, mà tên phố Hàng còn mang trong mình những câu chuyện đầy dấu ấn thăng trầm của thời gian và đời sống xã hội trên vùng đất đặc biệt này.
Ở Việt Nam, một số đô thị cổ như Nam Định, Hội An, Huế cũng có một vài tên phố Hàng, nhưng rất ít. Chỉ ở Hà Nội mới có nhiều tên phố Hàng và giữ được tên cho tới ngày nay, dù cũng đã trải qua không ít lần đổi cách đặt tên phố phường.
Theo thông tin khảo cứu từ cuốn sách “Cuộc du ký Bắc Kỳ năm 1876” của Trương Vĩnh Ký thì đến đời vua Tự Đức, tại Thăng Long ghi nhận được 21 phố tên Hàng. Đến năm 1890, khi người Pháp quy hoạch lại phố phường thì Hà Nội có 39 phố Hàng.
Đến năm 1945, thị trưởng Trần Văn Lai đổi lại tên phố, thay tên phố tiếng Pháp bằng tên các danh nhân lịch sử, các thôn cũ của Hà Nội thì thời điểm này có 49 phố Hàng. Và cho tới nay, con số này cũng không có quá nhiều biến động dù Hà Nội đã trải qua thêm nhiều lần đổi tên phố.
Nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến, nhà nghiên cứu Hà Nội cũng chỉ ra nguyên nhân khiến những tên phố Hàng vẫn tồn tại theo suốt chiều dài lịch sử phát triển của đất Thăng Long- Hà Nội:
"Tính từ cuối thế kỷ 19 cho đến giữa thế kỷ 20 phố Hàng ở Hà Nội dao động từ khoảng 21-49 phố. Tất cả các phố tên Hàng đều bán mặt hàng như nó vốn có. Nhưng theo thời gian, sự phát triển kinh tế, xã hội thay đổi, bắt đầu từ đầu thế kỷ 20, nhiều phố Hàng đã không còn bán hoặc kinh doanh mặt hàng đó nữa, hoặc không làm dịch vụ đó nữa, tuy nhiên vì nó gắn liền với di tích xưa, là tên thôn, phường cũ thì người ta vẫn giữ lại, vì thế cho nên nó vẫn tồn tại. Số phố mang tên Hàng không còn chỉ còn khoảng 5-6 phố…"
Những tên phố Hàng được hình thành ở đất Thăng Long-Kẻ Chợ một cách rất đơn giản, tự nhiên, gần gũi và thiết thực với đời sống xã hội thời kỳ đó. Vùng đất Thăng Long- Kẻ Chợ vốn nằm trong sông, giao thương thuận lợi, buôn có bạn, bán có phường.
Những con phố hình thành dọc theo lối thuyền bè ra vào mang tên mặt hàng hoặc dịch vụ đặc trưng chính là cách dễ nhất để mọi người từ khắp nơi theo sông Hồng đổ về Thăng Long- Hà Nội, rẽ vào cách nhánh sông Tô Lịch có thể tìm tới ngay mặt hàng mình cần như: phố Hàng Rươi, Hàng Khoai, Hàng Cuốc, Hàng Bè, hàng Buồm, Hàng Bồ..
Vào sâu hơn trong nội đô, gần các tuyến đường lai kinh thì những con phố Hàng lại mang đặc trưng cung cấp dịch vụ, sản phẩm đáp ứng nhu cầu dân sinh nhiều hơn như: phố Hàng Đàn, Hàng Lọng, Hàng Cháo, Hàng Giò…
Nhiều phố còn giữ được tên chữ hàng nhưng các mặt hàng đã chuyển đổi, khác hẳn với tên phố. Còn với những phố Hàng đã mất hẳn tên, dù không nhiều, nhưng vẫn luôn được gợi nhắc trong một số nghiên cứu về Hà Nội.
Thời gian gần đây, sự trở lại của tên phố Hàng Lọng chợt làm nhắc nhớ tới những tên phố Hàng đã không còn được gọi tên ấy.
Có lẽ, nhiều người cùng có mong muốn tên gọi phố Hàng được phục hồi trở lại, nhưng trở lại như thế nào, lại là một bài toán không dễ giải đối với Hà Nội hiện nay, như nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến phân tích và đề xuất:
"Những phố bắt đầu là phố nghề thì nên giữ lại, hoặc có thể được thì nên phục hồi lại, bởi vì cái nghề đấy là nghề truyền thống của Thăng Long, Hà Nội và nó do chính người Việt Nam làm, còn các phố mất tên đi nhưng mà nó là dịch vụ thì có lẽ cũng không cần thiết phải khôi phục.
Nhưng mà vấn đề ở đây là đặt nó vào đâu. Bởi vì sau nhiều lần thay đổi thì các phố cơ bản, nó đã ổn định rồi mà nó liên quan rất nhiều đến chuyện giấy tờ chứng nh thư, sổ đỏ vân vân.
Vì thế cho nên là nếu Hà Nội muốn lưu lại các cái tên mà nó là các nghề xưa cũ của Thăng Long thì nên chọn một khu mới nào đấy, chỉ là lưu giữ lại một nghề đã từng tồn tại ở Thăng Long. Cái đấy cũng là một cách chứ còn bây giờ mình đặt tên lại đúng các vị trí ngày xưa thì là điều không thể".
Những bước chân của chúng ta trên đường phố hôm nay, rất có thể xưa kia là một vùng sông nước, là nơi trên bến dưới thuyền, tấp nập kẻ bán người mua ở vùng đất kinh kỳ Thăng Long-Kẻ Chợ. Và có những mặt hàng mà cho tới nay, chúng ta còn thấy lạ lẫm từ cái tên, thậm chí không hình dung được mặt hàng đó dùng để làm gì.
Như không ít bạn trẻ đã tò mò, ngạc nhiên khi lần đầu nghe những tên phố như Hàng Lọng, Hàng Lam, Hàng Lờ, Hàng Mụn, Hàng Bừa…
--
Ký ức về phố Hàng sẽ còn mở ra nhiều câu chuyện thú vị về phố phường Hà Nội, chờ các bạn khám phá và lắng nghe cùng Bộ hành qua phố trong những hành trình tiếp theo...