Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường mới đây cho thấy, trong 8 tháng đầu năm 2025, Trung Quốc vẫn là thị trường xuất khẩu nông, lâm, thủy sản lớn nhất của Việt Nam, chiếm khoảng 19% tổng kim ngạch xuất khẩu.
Tuy nhiên, để thương mại song phương phát triển bền vững, việc đẩy mạnh xuất khẩu chính ngạch đang trở thành yêu cầu cấp thiết.
Tiềm năng lớn, thách thức không nhỏ
Tham tán thương mại Việt Nam tại Trung Quốc, ông Nông Đức Lai, cho biết, thời gian qua, xuất khẩu một số mặt hàng của Việt Nam sang Trung Quốc chưa đạt kỳ vọng do nước bạn siết chặt các quy định về an toàn thực phẩm, đặc biệt là đối với trái cây tươi như sầu riêng.
Ông cho biết Trung Quốc hiện triển khai mạnh mẽ các lệnh 248 và 249, yêu cầu quản lý nghiêm ngặt chất lượng, truy xuất nguồn gốc và kiểm tra trực tiếp tại cơ sở sản xuất nước ngoài. Doanh nghiệp vi phạm có thể bị tạm dừng cấp phép hoặc hủy mã số đăng ký.
Theo ông Lai, để khắc phục tình trạng hàng bị cảnh báo hoặc trả về, doanh nghiệp Việt cần nâng cao chất lượng sản phẩm, đầu tư công nghệ chế biến, bảo quản, chú trọng bao bì, mẫu mã, cũng như phát triển logistics và kho lạnh để ổn định nguồn cung. “Đặc biệt, cần chú trọng truy xuất nguồn gốc toàn diện và đẩy mạnh xúc tiến thương mại tại các tỉnh phía Bắc và Tây Bắc Trung Quốc, nơi nhu cầu hàng hóa cao cấp rất lớn”, ông nhấn mạnh.
Ở góc độ doanh nghiệp, bà Võ Hoàng Vân, Giám đốc Công ty TNHH VKUS, thẳng thắn chia sẻ: “Tôi nghĩ rằng thị trường Trung Quốc rất tiềm năng. Nhưng bản thân tôi thấy rất nhiều doanh nghiệp đã cung ứng tốt cho thị trường này rồi. Cho nên, tôi là doanh nghiệp mới, vừa và nhỏ nữa nên không có đủ cạnh tranh được và không có đủ tiềm lực, nên tôi đi tìm thị trường hợp với mình hơn.”
Thực tế, không ít các doanh nghiệp nhỏ gặp khó khi muốn đầu tư bài bản cho xuất khẩu chính ngạch, nhất là về vốn, nhân lực và khả năng đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật cao. Đây là một trong những thách thức lớn khiến nhiều đơn vị vẫn chọn đường “tiểu ngạch” vì linh hoạt hơn, dù tiềm ẩn rủi ro lớn.
Ở góc nhìn của doanh nghiệp đang trực tiếp xuất khẩu sang Trung Quốc, ông Lê Đức Anh, Giám đốc phát triển thị trường của thương hiệu Trà Hoa Vàng Quy Hoa, cho biết, sản phẩm của doanh nghiệp hiện chủ yếu tiêu thụ tại thị trường này: “Thị trường chính của Trà Hoa Vàng Quy Hoa hiện nay là thị trường Trung Quốc. Tỷ lệ xuất khẩu chính ngạch chiếm khoảng 40% so với thị trường ngách, thị trường tiểu ngạch. Hiện nay có một số chính sách mới ban hành nên dẫn đến việc thị trường tiểu ngạch không còn mạnh mẽ như trước đây”.
Chia sẻ thêm về yêu cầu khắt khe của thị trường tỷ dân, ông Lê Đức Anh cho rằng việc chinh phục thị trường Trung Quốc không hề dễ dàng, bởi đây là quốc gia có tiêu chuẩn chất lượng hàng hóa thuộc nhóm cao nhất thế giới. Mỗi sản phẩm muốn thâm nhập đều phải đáp ứng nghiêm ngặt các quy định về bao bì, truy xuất nguồn gốc, an toàn thực phẩm và cả yếu tố văn hóa tiêu dùng.
Theo ông, chỉ khi doanh nghiệp Việt Nam thay đổi tư duy, đầu tư đồng bộ từ khâu sản xuất, chế biến đến xây dựng thương hiệu, mới có thể đứng vững ở thị trường này. Ông Lê Đức Anh nhấn mạnh: “Thị trường Trung Quốc rất lớn do dân số đông. Nhưng tiêu chuẩn sản phẩm của Trung Quốc cũng đứng đầu thế giới rồi, chính vì vậy để đưa được sản phẩm của người Việt Nam chính ngạch sang Trung Quốc thì không chỉ đầu tư về bao bì, chất lượng sản phẩm, câu chuyện sản phẩm, mà tất cả mọi mặt phải nâng cao hơn. Để đáp ứng yêu cầu nhập khẩu của Trung Quốc thì các sản phẩm của Việt Nam đều đang cập nhật liên tục máy móc, quy trình cũng như truy xuất nguồn gốc từ khâu trồng trọt, chăn nuôi cho đến thành phẩm.”
Theo ông Đức Anh, nâng cao nhận thức của người dân vùng trồng, hỗ trợ họ hiểu về tiêu chuẩn xuất khẩu và quy trình truy xuất nguồn gốc là yếu tố then chốt để chuyển đổi bền vững.
Hỗ trợ từ cơ quan quản lý
Ở góc độ quản lý nhà nước, ông Vũ Bá Phú, Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương), cho rằng yếu tố quan trọng nhất là cung cấp thông tin chính xác, cập nhật cho doanh nghiệp: “Vấn đề quan trọng nhất là cung cấp thông tin về những tiêu chuẩn cũng như nhu cầu hay sở thích của người tiêu dùng, hay tập quán văn hóa của nước sở tại. Bộ Công Thương trong suốt 3 năm qua đã tổ chức các phiên giao ban xúc tiến thương mại định kỳ mỗi tháng một lần với hệ thống tham tán và thương vụ Việt Nam ở nước ngoài. Thông qua đây, các tham tán đã giới thiệu rất thường xuyên những thông tin liên quan đến chính sách, nhu cầu nhập khẩu, sở thích tiêu dùng và tiêu chuẩn chất lượng. Doanh nghiệp có thể tham gia các phiên giao ban này hoặc trực tiếp liên hệ với tham tán thương mại tại thị trường mục tiêu để được hỗ trợ.”
Theo ông Phú, việc tăng cường kết nối thông tin giữa cơ quan xúc tiến thương mại và doanh nghiệp sẽ giúp các nhà xuất khẩu chủ động thích ứng với thay đổi trong chính sách nhập khẩu của Trung Quốc, từ đó nâng cao khả năng cạnh tranh.
Trung Quốc hiện thúc đẩy mô hình thương mại chất lượng cao, tăng cường kiểm soát an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và đăng ký vùng trồng. Vì vậy, để duy trì thị phần và mở rộng xuất khẩu, doanh nghiệp Việt Nam cần đầu tư dài hạn vào tiêu chuẩn hóa quy trình sản xuất, áp dụng công nghệ số trong quản lý chuỗi cung ứng, đồng thời tận dụng tối đa các ưu đãi từ các Hiệp định thương mại song phương và đa phương như Hiệp định Thương mại biên giới Việt – Trung hay Hiệp định FTA ASEAN – Trung Quốc (ACFTA).
Khi hơn 8.000 mặt hàng nhập khẩu từ Việt Nam được Trung Quốc giảm thuế, cơ hội đã mở ra. Vấn đề là doanh nghiệp Việt có đủ bản lĩnh và năng lực để đi chính ngạch, con đường bền vững, nh bạch và giá trị cao, hay không.
Thích ứng để đi chính ngạch vào thị trường Trung Quốc
Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển dịch từ xuất khẩu tiểu ngạch sang chính ngạch, đặc biệt với thị trường Trung Quốc, đối tác thương mại lớn, đầy tiềm năng nhưng cũng nhiều thách thức, vấn đề đặt ra là làm thế nào để doanh nghiệp trong nước thích ứng và nâng cao năng lực cạnh tranh.
Phóng viên VOV Giao thông có cuộc trao đổi với PGS.TS Ngô Trí Long, chuyên gia kinh tế, để làm rõ hơn những giải pháp cần thiết nhằm thúc đẩy xuất khẩu chính ngạch hàng hóa sang thị trường này:
PV: Hiện nay, nhiều nông sản, hàng hóa Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc vẫn qua đường tiểu ngạch. Theo ông, nguyên nhân chính của tình trạng này là gì?
PGS.TS Ngô Trí Long: Theo quan điểm của tôi thì nguyên nhân thứ nhất là rào cản kỹ thuật và pháp lý rất là cao của Trung Quốc, ví dụ ta thấy là anh xuất khẩu chính ngạch thì đòi hỏi thủ tục hải quan Trung Quốc theo lệnh 248 độ 249 thì phải được cấp mã số và đăng ký là thủ tục bắt buộc đối với các doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ sản xuất, chế biến nông, thủy sản.
Chính vì vậy không ít hộ hoặc hợp tác xã, các doanh nghiệp nhỏ thì chưa theo kịp nên họ chọn cái đường biên mậu dịch linh hoạt hơn. Cái nguyên nhân thứ hai đó là cái cấu trúc sản xuất của chúng ta thì còn rất là manh mún, nhiều chuỗi còn rời rạc. Thứ ba là tập quán thương mại và thanh toán linh hoạt ở biên giới, ít giấy tờ.
PV: Khi duy trì xuất khẩu tiểu ngạch, doanh nghiệp thường đối mặt với những rủi ro lớn nhất nào?
PGS.TS Ngô Trí Long: Ta thấy là khi mà xuất khẩu tiểu ngạch thì chắc chắn là các doanh nghiệp Việt Nam đối mặt với những rủi ro lớn nhất. Mà cái rủi ro lại có cái xác suất rất là cao, tác động rất lớn. Thứ nhất về mặt pháp lý, dễ bị trả lại hàng hoặc bị tiêu hủy tại cửa khẩu hay là bị tịch thu hàng hay là bị xử phạt, không đủ điều kiện để hoàn thuế.
Cái rủi ro thứ hai nữa là rủi ro về thanh toán và tín dụng. Giao dịch tiền mặt phi chính thức thì rủi ro thì rất là lớn. Ví dụ như là quỵt nợ này hay là chậm trả này hay là phong tỏa tiền, không được hưởng bảo hiểm tín dụng.
Rủi ro thứ ba là hợp đồng và giải quyết tranh chấp. Giao kèo bằng ệng hoặc thỏa thuận rất yếu khó cưỡng chế khi tranh chấp, gần như không khả thi để kiện tụng vấn đề xuyên biên giới.
PV: Ông có thể gợi ý một số giải pháp để nông sản, hàng hóa Việt nâng cao chất lượng, đáp ứng yêu cầu nhập khẩu chính ngạch sang Trung Quốc một cách bền vững?
PGS.TS Ngô Trí Long: Muốn đi bền vững vào chính ngạch Trung Quốc, nông sản hàng hóa Việt Nam cần chuyển từ bán những gì mình có, sang sản xuất những thứ gì thị trường yêu cầu, bán cái thị trường cần. Giải pháp thứ nhất là chuẩn hóa chất lượng, phải có mã số vùng trồng, có cơ sở đóng gói.
Giải pháp thứ hai, chúng ta phải thông quan theo chính chuẩn ngạch. Chúng ta phải số hóa thủ tục. Ví dụ, khai báo một cửa, hóa đơn kiểm nghiệm đồng bộ để giảm rủi ro, sai lệch giấy tờ. Giải pháp thứ 3, chúng ta phải tổ chức sản xuất theo chuỗi và nâng cấp sản phẩm, liên kết hợp tác xã, doanh nghiệp, chúng ta phải chú ý đến vấn đề canh tác xanh.
PV: Trong số các hoạt động xúc tiến thương mại hiện nay, theo ông đâu là cách thức hiệu quả nhất để đưa hàng Việt vào thị trường Trung Quốc?
PGS.TS Ngô Trí Long: Cách thức hiệu quả nhất hiện nay để đưa hàng Việt vào thị trường Trung Quốc, đó là thực hiện thương mại điện tử xuyên biên giới, cộng với Live Stream KOL, cộng với kho hải quan để tạo chuyển đổi nhanh giúp doanh nghiệp Việt test thị trường trước khi mở rộng.
Đây là mô hình 3 trong một, giúp hàng Việt tiếp cận một cách rất nhanh, bán được nhiều, chi phí thấp, dễ mở rộng và đang là cách thức hiện quả nhất.
PV: Vâng, xin cảm ơn ông.