Bên cạnh chợ, bức phù điêu "Hà Nội mùa đông 1946" ghi lại những ký ức hào hùng và hy sinh của quân dân Hà Nội trong cuộc chiến đấu bảo vệ thành phố.
PV VOV Giao thông đã có cuộc trò chuyện với Nhà Hà Nội học Nguyễn Ngọc Tiến để hiểu rõ hơn về lịch sử và những thăng trầm của khu chợ này trong dòng chảy văn hóa Hà Nội.
PV: Ông có thể chia sẻ về lịch sử hình thành và vai trò của chợ Đồng Xuân trong đời sống kinh tế, văn hóa của người dân Hà Nội từ xưa đến nay?
Ông Nguyễn Ngọc Tiến: Khi người Pháp cải tạo lại khu vực phố cổ, phố cũ và đoạn sông Tô Lịch bị lấp, người ta đã chuyển chợ Cầu Đá từ vị trí cũ lên khu vực Đồng Xuân ngày nay. Khu vực chợ Đồng Xuân ngày nay, thực ra ngày xưa nó là một cái vòng của sông Tô Lịch. Khi Hà Nội là thành phố Pháp, họ quyết định lấp đoạn sông này để đưa chợ từ chỗ Cầu Đá lên trên đó cho rộng rãi.
Ban đầu, chợ chỉ là một cái hàng rào bao quanh. Người ta làm các nhà lá, nhưng sau đó người Pháp họ thay bằng các khung sắt, khung gang, sau đó lợp tôn, và dần dần xây bao quanh trở thành một cái chợ. Chợ này, ngay từ xa xưa thời Lê, đã là cái chợ rất đặc trưng của Thăng Long rồi.
Vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch hàng năm, triều đình đã tổ chức một chợ hoa ở đây. Sau này, chợ hoa được di chuyển từ chỗ chợ Cầu Đá lên phố Hàng Lược và bây giờ trở thành một phố chợ hoa Tết Hàng Lược rất nổi tiếng trong hơn 100 năm nay.
Chợ Đồng Xuân cũ, ngay từ khi nó được xây mới, là trung tâm mà người ta gọi nó là "dạ dày của Hà Nội". Tất cả mọi thứ đều có thể lên đây mua được. Đặc biệt, từ cuối thế kỷ 19, các nhà buôn còn nhập nho từ Mỹ, táo từ Mỹ về, cùng các mặt hàng khác từ Hồng Kông, từ Pháp hoặc các nước thuộc địa của Pháp sang. Cho nên, mặt hàng vô cùng phong phú.
Chỉ có một điều rất đặc trưng của chợ này, mà cho đến sau này rất ít người nói lại, là ban đầu nó không có nhà vệ sinh. Sau này khi họ xây một cái nhà vệ sinh thì chỉ dành riêng cho người Pháp. Người Việt tức tối gọi là "nhà vệ sinh đầm". Sau khi những người dân đi chợ và kể cả những người bán hàng trong chợ phản đối, người ta đã xây một nhà vệ sinh lớn hơn để cho cả người Việt và người Pháp cùng sử dụng.
Ở chợ này không chỉ phong phú về mặt hàng, mà nó còn có cả một lịch sử, nó là một phần lịch sử của buôn bán thương mại của thành phố. Không những thế, nó là một cái rốn văn hóa. Hầu hết ngày xưa, các gánh hát dong, gánh hát ca trù, gánh hát sẩm đều lấy chợ Đồng Xuân làm nơi kiếm sống. Nhất là từ khi tàu điện ra đời chạy ngang qua cổng chợ, cổng chợ luôn luôn có các gánh sẩm ngồi đấy. Họ hát những bài sẩm, trong đó có những bài kể về phố Hà Nội và kể về chợ Đồng Xuân một cách rất đầy đủ.
Có thể nói, chợ Đồng Xuân là sự tiếp nối từ chợ Cầu Đá thời Lê, hình thành cuối thế kỷ thứ 19, và cho đến ngày hôm nay, chợ Đồng Xuân vẫn còn tồn tại như một di sản về kinh tế thương mại và dấu tích về văn hóa.
PV: Bức phù điêu “Hà Nội mùa đông 1946” bên cạnh chợ là một nh chứng sống động về những sự kiện lịch sử. Theo ông, khu chợ Đồng Xuân đã trải qua những thăng trầm nào, và nó đóng vai trò như thế nào trong việc giữ gìn và truyền tải ký ức lịch sử của Thủ đô?
Ông Nguyễn Ngọc Tiến:Cuối năm 1946, Pháp tái chiếm Hà Nội. Ngày 19 tháng 12 năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến. Kể từ ngày này, cuộc chiến đấu của Trung đoàn Thủ đô với lính Pháp bắt đầu. Chợ Đồng Xuân là một chiến địa vô cùng quan trọng.
Ở đây đã xảy ra sự giằng co giữa những người lính Trung đoàn Thủ đô và quân Pháp. Rất nhiều người lính đã ngã xuống tại đây, bởi vì khi chiến đấu với lính Pháp, vũ khí của Trung đoàn Thủ đô thiếu thốn và hạn chế, trong khi lính Pháp có cả xe tăng, súng máy, súng trường. Điều đó gây rất nhiều khó khăn cho các chiến sĩ Trung đoàn Thủ đô.
Tấm phù điêu được khắc lại để ghi nhớ nơi xảy ra trận chiến ác liệt trong 60 ngày đêm Hà Nội giữ gìn, bảo vệ thủ đô, và cũng để ghi công ơn của những chiến sĩ đã hy sinh ngay trên mảnh đất chợ Đồng Xuân ấy. Chợ Đồng Xuân có vai trò vừa là một di sản về kinh tế thương mại, vừa là một di sản về văn hóa, và cộng thêm một di sản nữa là di sản cách mạng. Cho đến ngày nay, dù chợ không còn đông vui tấp nập như ngày xưa, nhưng rõ ràng đây vẫn là một dấu tích không thể quên đối với người Hà Nội.
PV: Xin cảm ơn ông đã chia sẻ những câu chuyện và kiến thức sâu sắc về chợ Đồng Xuân – biểu tượng kiên cường của phố cổ Hà Nội. Hy vọng rằng qua cuộc trò chuyện này, các bạn sẽ thêm yêu và trân trọng giá trị văn hóa – lịch sử quý báu của Thủ đô nghìn năm văn hiến.