Khi di sản bị xâm phạm: Trách nhiệm mơ hồ

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

PGS - TS Nguyễn Văn Huy- Nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cho rằng, sở dĩ xảy ra tình trạng xâm phạm vào các di sản thiên nhiên, danh lam thắng cảnh thời gian vừa qua là do thiếu những quy hoạch rõ ràng tại các khu vực có danh lam thắng cảnh. Bảo vệ các di sản thiên nhiên không chỉ bao gồm các khu vực vùng lõi mà còn bao gồm tổng thể các cảnh quan xung quanh. 

Đồng tình với quan điểm này, KTS Trần Huy Ánh- công tác tại Hội Kiến trúc sư Hà Nội cho rằng, việc khoanh vùng bảo vệ di sản và các quy định bảo vệ các vùng ảnh hưởng đến cảnh quan di sản thiên nhiên là điều cần thiết. Tuy nhiên, trên thực tế, nhận thức của một số chính quyền địa phương còn nhiều bất cập, chưa thấy được những giá trị của cảnh quan tổng thể xung quanh khu vực có di sản. 

Đối với trường hợp công trình xây dựng Paronama tại huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang, theo KTS Trần Huy Ánh, cần sự vào cuộc quyết liệt của các cơ quan quản lý, đặc biệt của ngành văn hóa không để tồn tại những công trình xâm phạm đến cảnh quan của di sản thiên nhiên. KTS Trần Huy Ánh cũng cho rằng, đối với những khu vực có di sản thiên nhiên cần thiết phải có thiết kế bảo tồn di sản: 

“Khi thiết kế cảnh quan người ta giới định được kích thước là gì, màu sắc là gì, vật liệu là gì Do vậy, ở bất kì khu vực nào có di sản thiên nhiên, các cơ quan Nhà nước cũng cần bố trí nguồn lực tổ chức cuộc thi tuyển hoặc đề ra những phương án thiết kế cảnh quan”.

PGS - TS Nguyễn Văn Huy cho rằng, di sản cao nguyên đá Đồng Văn, Hà Giang không chỉ là tài nguyên thiên nhiên quý báu của địa phương mà còn là di sản thiên nhiên của cả quốc gia. Đây cũng là nguồn tài nguyên có tiềm năng phát triển du lịch trong tương lai. 

Bởi vậy, theo ông Huy, để hạn chế những trường hợp xâm phạm đến cảnh quan của các di sản thiên nhiên nói chung và của tỉnh Hà Giang nói riêng, rất cần xây dựng một quy hoạch phát triển tổng thể của khu vực có di sản thiên nhiên, danh lam thắng cảnh. Quy hoạch này đòi hỏi có sự tham gia của các chuyên gia trong và ngoài nước, trong lĩnh vực văn hóa, kiến trúc cảnh quan, xây dựng và chính quyền địa phương. PGS - TS Nguyễn Văn Huy nhấn mạnh: 

“Các quy hoạch phải được dựa trên nền tảng tốt và quy hoạch mang tính chuyên nghiệp và tính chuyên môn cao mới có thể cân đối, hài hòa giữa việc phát triển, bảo tồn các cảnh quan thiên nhiên của đất nước. Việc quy hoạch cần phải làm nhanh để đảm bảo an toàn về văn hóa, an toàn về xã hội và an toàn về cảnh quan môi trường”.

PGS-TS Khuất Tân Hưng- Chủ nhiệm Bộ môn Lý luận và Bảo tồn di sản kiến trúc- Trường ĐH Kiến trúc Hà Nội cho rằng, hiện nay, Việt Nam đã có khá đầy đủ văn bản pháp lý để bảo vệ các di sản thiên nhiên, danh lam thắng cảnh gồm Luật di sản văn hóa, Luật xây dựng, Luật đất đai, Luật đầu tư, Luật bảo vệ môi trường. 

Tuy nhiên, hiện nay chúng ta đang thiếu những cơ chế phối hợp giữa các ngành với nhau nên khi kết hợp giữa các luật để thực hiện vẫn còn nhiều điểm chưa thực sự chặt chẽ và rõ ràng. Bên cạnh đó là công tác quản lý yếu kém dẫn đến sự xuất hiện của các công trình gây bức xúc dư luận như trường hợp nhà hàng Mã Pí Lèng Panorama ở Hà Giang.

Ông Hưng cho biết thêm, hiện nay theo Điều 32, Luật di sản văn hóa, các di sản và danh lam thắng cảnh đều được quản lý, bảo vệ theo khu vực bảo vệ I và khu vực bảo vệ II, trong đó có quy định công trình như thế nào thì được xây dựng. Còn theo Điều 36, các dự án công trình nằm ngoài khu vực bảo vệ di tích mà có khả năng ảnh hưởng xấu đến cảnh quan thiên nhiên và môi trường sinh thái cần có ý kiến thẩm định bằng văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa, thể thao và du lịch để công trình không làm ảnh hưởng đến cảnh quan, địa điểm, tầm nhìn quan sát.

Để bảo vệ cảnh quan của những di sản thiên nhiên, danh lam thắng cảnh, PGS-TS Khuất Tân Hưng cho rằng bên cạnh những biện pháp thắt chặt quản lý, cần có những Thông tư liên tịch đưa ra những quy định, những nguyên tắc ứng xử chung đối với các công trình xây dựng nằm ngoài khu vực bảo vệ di sản. Trên cơ sở đó, tùy theo đặc điểm của các khu vực này mà các địa phương có đề xuất quy chế quản lý quy hoạch, kiến trúc phù hợp.

“Theo tôi cần phải có, đối với những trường hợp cụ thể, rất nhạy cảm, chúng ta  cần có những quy định cụ thể, nếu cho phép xây dựng, cho phép xây dựng những công trình kiểu gì, chất liệu, hình dáng kiến trúc. Chắc chắn là không được những công trình tác động đến cảnh quan, môi trường”.

Kinh nghiệm của nhiều đô thị trên thế giới, tại những khu vực xung quanh di sản thiên nhiên, danh lam thắng cảnh, các công trình xây dựng phải đáp ứng yêu phát huy giá trị với nguyên tắc không được làm ảnh hưởng đến cảnh quan nói chung và gây xâm lấn, tác động xấu tới cảnh quan. Phần lớn các công trình được xây dựng là các địa điểm quan sát, dừng chân, không bố trí các khu vực lưu trú nhằm hạn chế những ảnh hưởng đến cảnh quan, tầm nhìn và gây tác động xấu tới môi trường.

Những công trình xâm phạm và phá hỏng cảnh quan của danh lam thắng cảnh sẽ rất khó được xây dựng nếu như các địa phương xây dựng được hệ thống quy chuẩn, tiêu chuẩn, quy định rõ ràng. Mặt khác, người dân và các cơ quan quản lý địa phương cũng cần nhận thức được vai trò quan trọng của những di sản thiên nhiên cũng như trách nhiệm của họ trong việc bảo vệ những công trình này. 

“Trách nhiệm mơ hồ” (Bình luận của Nhà báo Phạm Trung Tuyến – Phó Giám đốc Kênh VOV Giao thông)

Tòa nhà Panorama tại đèo Mã Pí Lèng không phải công trình đầu tiên bị lên án vì phá hỏng cảnh quan danh lam thắng cảnh. Tuy nhiên, cũng giống như các trường hợp trước, không có bất cứ cơ quan chức năng nào phải chịu trách nhiệm và trả giá khi để các công trình này xuất hiện, ngoài chủ đầu tư, bị nộp phạt, hoặc dỡ bỏ, khi dư luận phản ứng mạnh mẽ.

Vì sao những công trình bề thế như vậy có thể được xây dựng trong một thời gian dài mà không có bất cứ ai ngăn cản? 

Nhìn một cách tiêu cực, có lẽ người ta không dám động vào công trình đó bởi nó được bật đèn xanh để xây dựng, được chống lưng bởi một thế lực nào đó lớn hơn những người có trách nhiệm ở địa phương.

Nhìn một cách tích cực, các cơ quan chức năng ở địa phương đã không hiểu rõ công trình đó có được phép xây dựng hay không, không chắc chắn đó là một hành vi vi phạm, hoặc không rõ trách nhiệm của mình trong việc ứng xử với những hành vi như vậy.

Tuy vậy, dù nhìn ở khía cạnh tích cực hay tiêu cực, thì việc bảo vệ cảnh quan danh lam thắng cảnh cũng có vấn đề, đó là thiếu cơ chế để thực thi một cách minh bạch, dẫn đến không một ai có trách nhiệm cụ thể đối với những hành vi tương tự.

Ngôi nhà Panorama trên đèo Mã Pí Lèng sai phạm ở rất nhiều khía cạnh. Thứ nhất, nó xâm phạm cảnh quan trong vùng được bảo vệ của Ban quản lý công viên địa chất Hà Giang. Thứ 2 nó là công trình xây dựng không phép, thuộc phạm vi xử lý hành chính của UBND huyện Mèo Vạc. Thứ 3, một phần ngôi nhà vi phạm phạm vi hành lang an toàn giao thông, thuộc trách nhiệm của ngành giao thông.

Nếu ngôi nhà này chỉ đơn thuần là xây dựng không phép, thì trách nhiệm rõ ràng thuộc về UBND huyện Mèo Vạc, nếu nó thuần túy vi phạm cảnh quan của công viên địa chất, trách nhiệm thuộc về ban quản lý công viên địa chất, nếu nó chỉ xâm phạm hành lang an toàn giao thông, trách nhiệm sẽ thuộc về chi cục quản lý đường bộ ở đây. 

Nhưng khi nó vừa nằm bên quốc lộ 4C, vừa nằm trên đất huyện Mèo Vạc, vừa nằm trong khu vực quản lý của Ban quản lý công viên địa chất… nó có thể được đồng ý xây dựng bởi bất cứ cơ quan nào. Chính vì thế mà nó có thể điềm nhiên mọc lên trong sự thờ ơ của tất cả các cơ quan liên quan.

Tòa nhà Panorama sẽ không bị dư luận phản ứng nếu như nó không nằm trên đỉnh đèo Mã Pí Lèng, một điểm danh thắng quốc gia, thuộc địa phận công viên địa chất Hà Giang. Và điều đáng nói nhất ở đây không phải là chuyện nó có được phép xây dựng nên hay không, mà có nên xây một ngôi nhà như thế ở địa điểm này?

Khi dư luận chia hai để ủng hộ và phản đối một công trình xây dựng, chúng ta dễ dàng nhận thấy thực ra chưa có một chuẩn mực được xác lập cho những vấn đề tương tự. Những điểm thắng cảnh có nên xây dựng công trình phục vụ du khách không, nếu xây thì có cần quy chuẩn, nguyên tắc cụ thể hay không, ai là người thẩm định các dự án?

Về nguyên tắc thì những quy chuẩn, nguyên tắc đối với dự án xây dựng đều phải có đánh giá tác động môi trường (DTM) tuy nhiên, với các dự án xây dựng tại thắng cảnh thì tác động của nó không chỉ là môi trường, mà còn là thẩm mỹ, lịch sử, văn hóa, và kinh tế nữa. 

Vì thế, để ứng xử với các thắng cảnh một cách phù hợp, đã đến lúc cần phải quy định rõ: Tất cả các thắng cảnh quốc gia đều phải có một hội đồng thẩm định để đánh giá mọi tác động liên quan đối với các dự án xây dựng. 

Và quan trọng hơn, các báo cáo đánh giá tác động này đều phải được công khai, minh bạch trước khi công trình được khởi công và những người thẩm định đều phải chịu trách nhiệm trực tiếp đối với ý kiến của mình.

Chỉ khi các thành viên hội đồng thẩm định phải chịu trách nhiệm trực tiếp khi đồng ý với việc xây dựng tại thắng cảnh, người dân, doanh nghiệp mới có thể yên tâm vào việc đầu tư, khi họ không đơn thương độc mã trở thành kẻ tội đồ duy nhất phá hỏng cảnh quan.