Bài 1: Phát triển giao thông xanh từ việc thay đổi thói quen sử dụng phương tiện giao thông

Cùng với sự phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam, ngày càng có nhiều người dân sở hữu các phương tiện cá nhân như xe ô tô, xe máy. Tuy nhiên, điều này đồng nghĩa với việc ngày càng có nhiều lượng khí độc hại được thải ra từ hệ thống phương tiện này, gây ra tình trạng ô nhiễm khói bụi tại các đô thị, tác động xấu đến sức khỏe người dân và làm biến đổi khí hậu nước ta.

Trước những tác động tiêu cực của phương tiện cơ giới đối với môi trường, các cơ quan quản lý Nhà nước, ngành giao thông vận tải đang nỗ lực thực hiện nhiều giải pháp nhằm thay đổi thói quen của người tham gia giao thông hướng đến việc sử dụng các phương tiện thân thiện với môi trường nhằm xây dựng một môi trường giao thông xanh, sạch và bền vững. Tuy nhiên, làm thế nào để hạn chế sử dụng phương tiện xe cá nhân chạy xăng chuyển sang sử dụng các phương tiện sử dụng điện hoặc xăng sinh học? Những giải pháp nào có thể khuyến khich người dân sử dụng các phương tiện công cộng hay chuyển sang sử dụng giao thông phi cơ giới? Những kinh nghiệm nào của thế giới có thể giúp Việt Nam xây dựng một mô hình phát triển giao thông phù hợp với điều kiện thực tế hiện nay nhưng vẫn đảm bảo sự phát triển bền vững trong tương lai? Những nội dung này chúng tôi sẽ đề cập trong loạt bài Văn hóa giao thông phát sóng vào dịp Tết Đinh Dậu loạt bài có nhan đề: “Phát triển giao thông phi cơ giới tại các đô thị -bài học nào cho Việt Nam”.

Ngày càng có nhiều người dân sở hữu các phương tiện cá nhân như xe ô tô, xe máy

Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia giai đoạn 2011-2015 cho thấy, chất lượng không khí tại các đô thị lớn tại Việt Nam trong đó có Hà Nội đang ở mức báo động, nồng độ các chất có hại trong không khí lớn như PM10, khí độc NO2, SO2 …vượt gấp nhiều lần mức cho phép. Trong đó, phần lớn sự ô nhiễm này đến từ các hoạt động giao thông vận tải, công nghiệp với tỷ lệ từ 70-90%. Theo thống kê chưa đầy đủ, hiện nay tại Việt Nam có khoảng 37 triệu xe máy và 2 triệu xe ô tô đã đăng ký, và tốc độ tăng trưởng phương tiện cá nhân bình quân đạt trên 10%, đồng nghĩa với việc lượng khí phát thải ô nhiễm ra môi trường sẽ tiếp tục tăng gây ảnh hưởng đến sức khỏe, đời sống của người dân tại các đô thị. Sau đây là một số ý kiến về nội dung này:

# "Sự gia tăng nhanh chóng phương tiện cá nhân trên toàn quốc, đặc biệt sự bùng nổ của phương tiện cá nhân nhanh chóng tại các đô thị lớn là nguyên nhân gây ùn tắc giao thông, có tác động đến môi trường và ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của đô thị".

# "Hiện nay, quy định về niên hạn sử dụng chỉ có quy định đối với ô tô tải và ô tô chở khách mà chưa có quy định đối với xe cá nhân, xe con dưới 10 chỗ ngồi, xe 4 chỗ ngồi. Đối với phương tiện lắp ráp và phương tiện nhập khẩu, đã có sự kiểm soát về ô nhiễm phương tiện đối với cả xe máy và ô tô. Trong lưu hành hiện mới kiểm soát môi trường đối với ô tô và chưa kiểm soát môi trường đối với xe máy khi tham gia giao thông. Bởi vậy, việc kiểm soát ô nhiễm phương tiện xe máy ở các đô thị lớn đã đến lúc cần phải quan tâm".

# "Khí thải ô nhiễm môi trường có một số nguyên nhân. Nguyên nhân là nhiên liệu, nhiên liệu không tốt có thể gây ra khí thải. Thường trong thành phần khí thải có rất nhiều thành phần độc hại như NOX , thứ hai là HC, thứ ba là khí CO. Nếu như những khí này, đặc biệt là khí CO khi ra ngoài môi trường sẽ tác động tới phản ứng hóa học sẽ tạo ra những axit ni-tơ-rát, còn các HC gây ra những khí độc hại môi trường làm cho con người bị ngộ độc, thậm chí ngạt thở. Đối với động cơ diesel, gây ra bụi, khi mà hít thở vào trong người sẽ rất độc hại cho phổi, tim mạch".

Trước những tác động tiêu cực của tình trạng ô nhiễm khí thải phương tiện tới sức khỏe, đời sống người dân và sự phát triển bền vững của các đô thị, Chính phủ đã đưa ra nhiều giải pháp để hạn chế tình trạng ô nhiễm môi trường, trong đó nổi bật là việc khuyến khích người dân, các doanh nghiệp vận tải sử dụng các loại động cơ hiện đại có lượng khí phát thải ít hơn hoặc sử dụng năng lượng thay thế, thân thiện với môi trường như sử dụng động cơ CNG, động cơ hybrid, động cơ diesel hoặc động cơ chạy điện hoàn toàn.

Các chuyên gia giao thông cho rằng, bên cạnh việc chuyển đổi nhiên liệu sử dụng, cũng cần có những biện pháp kiểm soát chất lượng, thời hạn sử dụng phương tiện. Trong đó, việc kiểm soát phương tiện xe máy- loại hình phương tiện chiếm tới 95% tại các đô thị được đặc biệt chú ý. Vừa qua, Bộ Giao thông vận tải đã đưa ra đề xuất Dự thảo về quy định lộ trình áp dụng tiêu chuẩn khí thải đối với xe môtô, xe gắn máy giai đoạn từ nay đến năm 2020 áp dụng tại 5 thành phố tại Việt Nam.

Chia sẻ thông tin cụ thể về Dự thảo này, ông Trần Hữu Trí- Phó Cục trưởng Cục đăng kiểm Việt Nam cho biết: "Thứ nhất, tập trung kiểm soát tại 5 thành phố lớn là Hà Nội, Tp.HCM, Cần Thơ, Đà Nẵng và Hải Phòng – đây là những thành phố trực thuộc trung ương. Thứ hai đối tượng kiểm soát là các xe cũ trước trên 10 năm tuổi, 7 năm tuổi và 5 năm tuổi. Hiện nay đối với xe máy tham gia giao thông dự kiến sẽ bắt đầu kiểm soát đối với xe máy trên 10 năm tuổi từ năm 2018".

Khí thải từ phương tiện giao thông - “thủ phạm” gây ra ô nhiễm môi trường, không khí các đô thị.

Thạc sỹ Đỗ Khắc Sơn- Giảng viên bộ môn Cơ khí ô tô –Trường ĐH GTVT Hà Nội phân tích, lượng khí phát thải ô nhiễm từ phương tiện giao thông gia tăng một phần là do người tham gia giao thông còn thiếu những kiến thức, kỹ năng điều khiển phương tiện như chưa có thói quen bảo dưỡng định kỳ phương tiện, thường xuyên khởi động lại máy, tăng ga hoặc phanh gấp khi tham gia giao thông,…. Bởi vậy, theo các chuyên gia giao thông, điều cần thiết là thay đổi nhận thức của người tham gia giao thông về những lợi ích của việc sử dụng phương tiện thân thiện với môi trường và thay đổi cách thức sử dụng phương tiện.

Tôi đã từng rất ấn tượng với một hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông được coi là an toàn nhất thế giới, song điều làm tôi bất ngờ hơn với cách thức Chính phủ Thụy Điển giáo dục người tham gia giao thông lái xe an toàn nhưng vẫn phải bảo vệ môi trường. Chị Kim Ngân- một người đã từng sống và làm việc tại Thụy Điển một thời gian khá dài, cho biết, Chính phủ Thụy Điển ưu tiên số 1 là bảo vệ môi trường. Bởi vậy, họ khuyến khích người dân sử dụng các loại phương tiện giao thông chạy bằng điện, thay vì các phương tiện chạy bằng xăng và ngay từ khi bắt đầu học lái xe ô tô, người dân đã được giáo dục những kiến thức, kỹ năng lái xe bảo vệ môi trường.

Chị Kim Ngân cho biết: "Tôi đã đi học lái xe, để đi học có một hạng mục vô cùng quan trọng trong thực hành và trong lý thuyết mà Thụy Điển thường xuyên đánh trượt thí sinh đó là lái xe bảo vệ môi trường. Gọi là “Eco Driving”- có nghĩa là không bao giờ được phóng nhanh, phanh gấp. Bởi vì việc phanh gấp và lên xe gấp có thể sẽ làm tăng lượng khí thải. Một trong những việc làm được yêu cầu đó chính là phải lập trình trước đường đi sao cho đường đi ít gặp đèn đỏ nhất, và làm sao khi gặp đèn đỏ, việc chuẩn bị dừng là lâu nhất để cho xe có dịp tự chậm dần bằng việc thả ga chứ hạn chế dùng phanh, đặc biệt là phanh gấp. Trong Luật lái xe còn có điểm là không được rửa xe tại những điểm nhất định, ví dụ như không được rửa xe gần nguồn nước, rửa xe tại những điểm nuôi trồng động vật hay trồng lúa mì. Vì những chất độc ở xăng xe hay dầu xe có thể theo các khe đi vào nguồn nước ăn để nuôi động vật hoặc con người".

Ngoài việc giáo dục kiến thức, kỹ năng cho người tham gia giao thông, để hạn chế ô nhiễm khí thải phương tiện, Chính phủ Thụy Điển còn có nhiều biện pháp hạn chế sử dụng phương tiện cá nhân và khuyến khích người dân sử dụng các phương tiện giao thông công cộng. Chính phủ cũng ban hành những chính sách, cơ chế khuyến khích doanh nghiệp phát minh ra những phương tiện vận tải mới, hiện đại có chất lượng tốt và lượng khí thải thải ra môi trường thấp.

Bà Anette Novak- Giám đốc Học viện báo chí Thụy Điển cho biết: "Tại Thụy Điển, chính phủ có những chính sách trợ giá đối với xe buýt nên giá xe buýt tương đối rẻ và còn cung cấp miễn phí xe buýt cho người dân tại thủ đô. Chúng tôi có những công cụ để hạn chế tối đa mức độ ô nhiễm do ô tô thải ra tại thủ đô Stockhom. Từ nhiều năm nay, thành phố có nhiều cách thức để hạn chế lượng xe cá nhân đi vào thành phố, người sử dụng xe cá nhân để lái xe vào thành phố sẽ phải chịu mức chi phí rất cao. Và mọi người cảm thấy rất đắt đỏ nên sẽ chuyển sang sử dụng phương tiện công cộng, những điểm đỗ xe cá nhân sẽ được bố trí tại các khu vực ngoài trung tâm, trong khi những bến xe buýt, ga tàu điện ngầm sẽ được xây dựng ở phía trong. Với cách làm này, những người dân ở xa khi muốn vào khu vực trung tâm có thể lái xe một nửa quãng đường, sau đó gửi xe và sử dụng phương tiện giao thông công cộng để vào khu vực phía trong. Đó là cách làm thành công".

Các phương tiện giao thông của Thụy Điển hầu hết có đường dành riêng.

Bên cạnh đó, hiện nay có trên 100 thành phố còn thực hiện chiến dịch “ Car free day- ngày không khói xe”. KTS Mochizuki Shinichi –người trực tiếp Phụ trách chương trình “Ngày không khói xe- Car Free day” tại Hội An và một số quốc gia châu Á cho biết, theo chiến dịch này, tại các thành phố phát động người dân không sử dụng các phương tiện xe cơ giới trong thời điểm nhất định, nhằm hạn chế ô nhiễm từ phương tiện giao thông, thay vào đó sử dụng phương tiện GTCC hoặc phi cơ giới.

KTS Mochizuki Shinichi cho biết: "Trong năm 2016, khi thành phố Paris triển khai chiến dịch “Tuần lễ không khói xe”. Trong đợt này, người dân sẽ không sử dụng phương tiện xe cá nhân và thành phố cung cấp miễn phí toàn bộ vé tàu điện ngầm, xe buýt, đến xe điện cho người dân có nhu cầu vào thành phố. Đây là một cách thức rất hay để giới thiệu hệ thống giao thông công cộng cho những người chuyên sử dụng phương tiện xe cá nhân".

Các chuyên gia xã hội học cho rằng, để thay đổi thói quen sử dụng phương tiện của người dân chuyển từ phương tiện cá nhân sang phương tiện công cộng, trước hết, các nhà lãnh đạo, chính quyền đô thị phải thấy được những lợi ích của phát triển giao thông xanh và phát triển bền vững để có những chính sách, cơ chế để khuyến khích các doanh nghiệp vận tải đưa các ứng dụng khoa học, các phương tiện vận tải thế hệ mới có chất lượng cao, độ xả thải ra môi trường thấp. Đối với Việt Nam- quốc gia có tỷ lệ người dân sử dụng xe máy cao, cần phải đẩy mạnh công tác giáo dục, tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân về những lợi ích của việc sử dụng phương tiện giao thông công cộng, hạn chế sử dụng phương tiện cá nhân, đặc biệt những phương tiện cũ nát, quá niên hạn sử dụng…

Kinh nghiệm của nhiều đô thị trên thế giới đã cho thấy, phát triển mạng lưới giao thông công cộng khối lượng lớn là giải pháp căn bản giải quyết vấn nạn ùn tắc giao thông và ô nhiễm môi trường. Tuy nhiên, để tăng tính hiệu quả của mạng lưới vận tải này, cũng như để cải thiện chất lượng môi trường và sức khỏe của người dân, chính quyền nhiều đô thị đã chú trọng phát triển giao thông phi cơ giới như đi bộ, đi xe đạp. Mô hình giao thông phi cơ giới có những lợi ích như thế nào? Mô hình nào đã được thực hiện và có thể áp dụng cho Việt Nam ? Những câu trả lời này chúng tôi sẽ chuyển đến Quý vị và các bạn trong chương trình Văn hóa giao thông tiếp theo.